Het ethisch dilemma dat corona heet…

Stel je de volgende nachtmerrie voor. Je rijdt in dichte mist richting huis. Plotseling verschijnen er in je koplampen twee schimmen. Rechts zie je een klein kindje, links een oud dametje. In een flits besef je dat er drie opties zijn. Als je een ruk aan je stuur geeft naar links, spaar je het leven van het kind. Trek je je stuur naar rechts, dan overleeft de oude dame de nachtmerrie. Doe je niets, de laatste van drie opties, dan gaan er twee mensen op je motorkap klappen.

Zeg het maar, wat zou jij doen? Welke kant trek jij jouw stuur op? Het kan nog ingewikkelder. Je ziet twee schimmen. Links zie je je moeder, rechts een voor jou onbekende vrouw. Welke kant gaat jouw stuur op? Gelukkig ontwaak je vlak voor de horrorcrash. Met het zweet op je voorhoofd besef je dat je de keuze gelukkig niet echt hoefde te maken. Maar helaas hebben we in het wakkere leven ook te maken met ethische dilemma’s: de keuze tussen twee kwaden…

Corona stelt ons sinds maart vorig jaar ook voor een flinke dosis aan ethische (ook wel morele) dilemma’s. Elke beleidskeuze opende ook een deur van tegenslag en wanhoop, want het is geen sinecure wat ons allemaal is overkomen. Onze kinderen konden niet naar school en ons favoriete restaurant was langdurig gesloten. We zaten in een minibubbel ‘feest’ te vieren, zonder vuurwerk en in ongezellige, veel te rustige huiskamers. De reisbranche ligt op apegapen en de theaterwereld ligt aan het infuus. De angst bij mensen nam toe, de onzekerheid vierde hoogtij en de alcoholconsumptie groeide, hier en daar gepaard gaand met huiselijk geweld.

Kenmerkend voor een ethisch dilemma, is dat de keuze altijd schade veroorzaakt. Elk voordeel heeft zijn nadeel bij een moreel dilemma. Aan een kant is er het na het maken van een keuze een voordeel, maar tegelijkertijd krijg je aan een andere kant te maken met een pijnlijk nadeel. Bij ethische dilemma’s is er dus geen keuze zonder ernstige bijwerkingen.

Twee kwaden Het is bij ethische dilemma’s dus eigenlijk onmogelijk een keuze te maken, zonder pijn te veroorzaken. Elke keuze tijdens de coronacrisis betekende het brengen van een offer. Maar die offers werden niet voor niets gevraagd. Ik bezocht eind oktober de EHBO-afdeling in een Eindhovens ziekenhuis en zag hoe corona alles anders maakte aan een werkweek voor het (verplegend) personeel. Alle EHBO-kamers lagen vol met onzekere patiënten, die niet wisten wat hen te wachten stond. Ik zag mensen om me heen (ernstig) ziek worden, ik zag dorpsgenoten overlijden. Niet alleen degenen die toe waren aan de laatste adem, ook mensen die ik nog zeker twintig jaar gegeven zou hebben voordat corona om de hoek kwam kijken.

Het is al bijna een jaar kiezen uit twee kwaden. Stuur ik in mijn nachtmerrie mijn stuur de kant van de horeca op, of zwenk ik uit naar de gezondheidszorg? Duw ik het onderwijs de afgrond in, of confronteer ik ziekenhuispersoneel met torenhoge werkdruk? Het maakt niet uit welke kant je opstuurt, er is altijd schade. En als je niets doet, is die schade zeer waarschijnlijk dat je het zorgpersoneel opzadelt met een ziekmakend ethisch dilemma: het zwarte scenario. Een scenario waarin het ethisch dilemma bestaat uit het vergeven van een ic-plek aan de een, en het onthouden van die zelfde plek aan de ander.

Hersenen Bij ethische dilemma’s komen onze hersenen in een onmogelijke spagaat. We willen immers helemaal geen ethische dilemma’s, want die doen veel te veel pijn. Omdat onze hersenen pijn niet fijn vinden, hebben ze de neiging om op onbewust niveau schijnoplossingen te creëren. Hersenen hebben diverse ‘oplossingen’ om ethische vraagstukken te lijf te gaan. Ik licht er drie voor je uit:

1 Ja-maren : op elke keuze die vanuit het dilemma gemaakt wordt, volgt een ja-maar. Blijven de scholen open? Ja maar dan lopen de leraren een risico. Gaan ze dicht? Ja maar wat voor leerachterstanden gaat dat opleveren? Je trekt dus beide kanten van het dilemma in twijfel. Je bent tegen allebei de tegenpolen in het ethische dilemma.

2 Polariseren : je kiest één van de twee kanten van het dilemma en bestrijdt de andere kant. Er is in dat geval geen leerachterstand of er is helemaal geen probleem in de ziekenhuizen. Een van de kanten van het dilemma wordt ontkend. Op die manier is er voor jou geen dilemma meer, want er zijn immers geen twee kanten meer van de medaille. Je verwerpt de ene tegenpool en omarmt de andere.

3 Deskundigheidsverwarring : in dit geval ben jij een van de zeventien miljoen deskundigen die vanaf de zijlijn (zonder verantwoordelijkheid te hoeven nemen voor hun uitspraken) kritiek uiten op de gekozen ‘oplossing’ voor het ethische dilemma. Ze snappen er niks van in Den Haag, maar gelukkig heb jij wel in de gaten hoe de vork in de steel steekt. Je brein heeft last van grootheidswaan. Als jij aan de knoppen zou zitten, dan… Je gelooft dat de tegenpolen er niet zullen zijn, als er naar jouw argumenten geluisterd zou worden.

Bovengenoemde oplossingen vergroten het dilemma. De ethische worsteling wordt uitvergroot of gebagatelliseerd of zelfs ontkend. Je draagt op bovenstaande manieren niet bij aan de oplossing, je brengt de oplossing zelfs verder van je af. Je wordt onderdeel van het probleem. Dit komt omdat ethische dilemma’s alleen op te lossen zijn als je accepteert dat het dilemma op je pad komt, als je toegeeft dat het leven niet altijd maakbaar is en dat er vooral in tijden van crisis ook pijn geleden wordt.

Wat helpt dan wel? Tsja, ook ik ben niet de deskundige die ons allemaal uit de spagaat van twee kwaden kan praten. Ik zou me niet graag als een van de zeventien miljoen deskundigen willen opwerpen. Wel wil ik met de lezer delen wat mij hielp. Ik heb het afgelopen jaar namelijk – met vallen en opstaan – ontdekt dat er een aantal zaken enorm helpen om zelf in je kracht te blijven staan ten tijde van een pandemie met bijkomende ethische dilemma’s. Ik deel het recept met plezier, maar voel je vrij om de ingrediënten wel of niet tot je te nemen.

1 Accepteer Het maakt niet uit wat je ervan vindt. Het maakt niet uit of corona voor jou nu een gewoon griepje is of een levensgevaarlijk nieuw virus. Of je vindt dat het wel of niet uit China komt, of je vindt dat we het nu wel of niet hadden kunnen voorkomen. Een eerste stap naar beterschap, is dat je accepteert dat corona sinds maart onder ons is. En dat corona invloedrijker is dan we ten diepste zouden willen.

2 Luister Vanuit acceptatie kun je besluiten om te vertrouwen op de beleidskoers en de doelstelling van die koers. Ook al ben je het niet met alle regels eens, vind je de lockdown een brug te ver of een te kleine brug, leg je neer bij wat er van je gevraagd wordt. Hoe meer je vanuit acceptatie volgzaam bent, hoe sneller de zwaartekracht van het ethische dilemma afneemt. Door ook te doen waar je het wellicht niet mee eens bent, doe je jezelf op redelijk korte termijn een groot plezier. De donkere wolken lossen er immers sneller mee op.

3 Compenseer Zoek vanuit acceptatie naar dingen die nog wel mogelijk zijn. Want hoewel een lockdown veel van ons afneemt, blijft er ook heel veel over. Er komt water uit de kraan, er ligt een gehaktbal op je bord, de bossen heten je welkom als wandelaar of mountainbiker, jouw favoriete restaurant brengt jouw lievelingsgerecht naar je toe. De kachel brandt, er komt stroom uit je stopcontact en via internet bestel je een mooi boek. En ben je geen lezer, neem dan voor 2,99 een account bij een streamingdienst en kijk naar je favoriete film, documentaire of serie.

4 Nuanceer Het gras is niet groener bij elk ander huis. Ga niet op zoek naar de mooiere grasmat bij de buren, maar naar de grasmat die er nog beroerder bij ligt. Ontdek zodoende hoe goed de situatie in ons land, ondanks corona, nog altijd is. We worden niet opgesloten in onze eigen huizen zoals in China. We worden niet met geweld opgepakt als we demonstreren, zoals in Belarus. En ons wordt geen zuurstof geweigerd vanaf zeventig jaar, zoals in Zuid-Afrika. Nuanceer de ellende door te beseffen dat het in vergelijking met andere landen allemaal nog goed onder controle is in Nederland.

5 Huil Zoals ik al aangaf kent een maatschappij waarin ethische dilemma’s oprispen een hoog pijnniveau. Mijn advies is daarom: huil! Met tranen deel je de pijn in ruil voor troost, hulp en compassie. Praat over je tegenslagen. Zoek steun bij collega-ondernemers. Vraag hulp bij het aanvragen van de NOW. Door te huilen, verwerk je de pijn van het dilemma. Juist in deze tijd is troost van grote waarde.

6 Stem Wil je toch je stem laten horen? Check dan de verkiezingsprogramma’s en bepaal welke politieke beweging het beste voor jou gaat zorgen vanaf 17 maart. We leven in een democratie, waar jouw stem van invloed is op hoe de toekomstige regering ethische vraagstukken aanpakt. Realiseer je echter dat een virus niet gevoelig is voor politieke denkrichtingen. Het virus is even gemeen in communistische landen als in democratische staten. Het spaart populistische regimes niet en slaat dictaturen niet over. Of het nu een bureaucratie of een technocratie betreft, corona is een virus dat niet gevoelig is voor politiek. Het vervelende van ethische dilemma’s is dat ze zich niet beperken tot jouw nachtmerries. Ze komen ook voor als je gewoon wakker bent en je politieke voorkeur hebt aangevinkt op 17 maart…