Het ancien régime heeft zich herpakt, Rutte IV komt eraan

Het ancien régime is in ere hersteld. Dat gebeurde niet aan het slot van het marathondebat in de kleine uurtjes van vrijdag maar al direct donderdagochtend rond elf uur. De oppositie was niet tevreden met de hoeveelheid vrijgegeven notulen uit de ministerraad. Rutte en de zijnen deelden uitsluitend de stukken die de leden van de parlementaire ondervragingscommissie onder ogen hadden gekregen maar er is veel vaker over dit onderwerp gesproken en er zijn nog veel meer relevante notulen. Dat die ook werden geopenbaard, hielden de regeringspartijen VVD, CDA, D66 en CU onmiddellijk tegen. Ze wilden de feiten niet in hun totaliteit kennen. Vanaf dat ogenblik was duidelijk dat de regering niets te vrezen had.

De coalitiepartijen zouden alles doen om hen en elkaar de hand boven het hoofd te houden. Natuurlijk viel er zogenaamd harde kritiek op de eigen bewindslieden te horen. Uiteraard riepen ze om een nieuwe politieke cultuur. Vanzelfsprekend sloegen ze elkaar om de oren met de nu al uitgesleten term ‘macht en tegenmacht’. Voor de praktijk van de komende maanden zal dat niet veel uitmaken. Rutte III wordt gereconstrueerd, desnoods met GroenLinks dat, net als de PvdA, braaf tegen een motie van wantrouwen stemde die door Azarkan van Denk was ingediend. Al blijft de voorkeur uitgaan naar de ChristenUnie, die altijd met naastenliefde reageert als partners een scheve schaats rijden. Als puntje bij paaltje komt, heb je geen kind aan ze.

Diezelfde dag werd duidelijk dat de Belastingdienst niet bij machte is binnen vijf maanden 25.600 slachtoffers van de toeslagenaffaire elk 30.000 euro over te maken. Dit werd voor kennisgeving aangenomen. Hou durfden de politici de veelgeplaagde dienst met zo’n onmogelijke taak op te zadelen? Er moest immers op de aanvragers eerst een ‘lichte’ toets worden losgelaten en daardoor liep de hele boel vast, meldde dagblad Trouw. De Belastingdienst blonk opnieuw uit door de praktijken waar ze zo goed in was geworden: aanvragers laten wachten, afwijzingen sturen. Geen mens vroeg zich af wat de dienst na zoveel jaren treiteren en opjagen verhinderde de slachtoffers een niet terugvorderbaar voorschot over te maken van laten we zeggen minstens het dubbele. Zullen er een of twee een mazzeltje hebben, wat dan nog na tienduizenden missers ten koste van onschuldige burgers?

Met de oude vormen en gedachten valt een doorbraak niet te bereiken. Het is een misvatting dat slechtheid of hebzucht hier debet aan zijn. De kopstukken van een ancien régime begrijpen zelf óók dat de bestaande situatie niet houdbaar is. Maar ze kunnen die niet doorbreken. Daarvoor is hun blikveld te beperkt. Ze zijn te zeer gebonden aan oude gewoontes en tradities. In 1789 riep koning Lodewijk XVI van Frankrijk een soort volksvertegenwoordiging, de Staten-Generaal, bijeen om de ongehoorde financiële crisis te bespreken waarin het land al jaren verkeerde. De adel, de geestelijkheid en de Derde Stand, onder wie 98% van de bevolking viel, vergaderden afzonderlijk. De openingsplechtigheid vond plaats volgens het overoude protocol. Voor de vertegenwoordigers van de Derde Stand werd slechts één van de dubbele deuren geopend.

Aan dit soort tonelen doet de huidige situatie in Den Haag denken. Aanschouw hoe een Koolmees verongelijkt reageert op kritiek van parlementariërs als Pieter Omtzigt. Hij ervaart die als ondankbaarheid. Koolmees geeft net als zijn collega Hoekstra leiding aan een enorm ministerie meet duizenden formatieplaatsen. Toch meent hij dat het beantwoorden van lastige vragen afhandeling van de toeslagenproblematiek in de weg staat omdat men er dan geen tijd meer voor heeft. Daarom zijn in Koolmees’ ogen kritische Kamerleden degenen die de boel frustreren.

Dit is typisch de houding van de met zijn rol vergroeide hoveling die niet in de gaten heeft dat op de troon al lang geen Zonnekoning meer zetelt maar een sleetse vorst zonder kraak of smaak. Men is op het paleis wellicht van goede wil maar blijft hardnekkig de oude rituelen uitvoeren.

Dit is geen gezelschap, dat de ongeëvenaarde crisis aan kan waarvoor Nederland zich gesteld ziet. Dat bleek in het bijzonder uit het betoog van staatssecretaris Van Huffelen over de toeslagencrisis: er was de slachtoffers nooit betaling voor 1 mei beloofd, hield zij vol. En het mocht eens voorkomen dat iemand ten onrechte een centje teveel ontving! Dat moest voorkomen worden. Met zulk haar zou deze staatssecretaris trouwens aan het hof van Versailles niet misstaan. De gedachten gingen dan ook uit naar koningin Marie Antoinette, die zou hebben gezegd: “Als het volk geen brood heeft, dan eet het toch cake…?”

Denk aan de andere kant niet dat een ancien régime gemakkelijk in elkaar stort. Het mag dan broos en versleten zijn, de macht der gewoonte biedt houvast. De ingeslepen rituelen garanderen continuïteit. De bedrijfsblindheid zorgt er voor dat nieuwe woorden voor nieuwe daden worden versleten. Dat zal blijken als Tjeenk Willink zijn rapport heeft uitgebracht dat door iedereen onmiddellijk als uitdagend, prikkelend, vernieuwend en inspirerend zal worden gekwalificeerd. Daarna neemt men de oude sleur weer op.

Het schijnt dat Rutte al een groot plan heeft. Als voorproefje lanceerde hij een nieuw begrip: de tussenwereld. Daaronder verstaat de premier het informeel contact tussen ministers en parlementariërs waarvan hij nu naar het schijnt de kwade kanten inziet: perfect doekje voor het bloeden. Hij had makkelijk praten nadat een Kamermeerderheid een motie tegen het ‘sensibiliseren’ van Omtzigt door diens partijgenoten Hoekstra en De Jonge had verworpen. Men zal er wel in slagen vóór Prinsjesdag Rutte IV op het bordes te krijgen. Dan zien we rond een grijnzende koning de restauratie.

Op een dag komt elk ancien régime zijn Bastille tegen. Je weet niet wanneer. Je weet niet waar en je weet ook niet wie de bestormers zullen zijn. Dat is een schrale troost voor ons die door de hekken van de paleistuin de feestelijkheden en de hofdansen gadeslaan met achter ons alle crises waarin dit ancien régime ons heeft gestort.

De vertrouwde rituelen

Voor het overige ben ik van mening dat de toeslagenaffaire niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas ook niet