Graaiers geven niet om geld

De Graaier behoort ongetwijfeld tot Mark Ruttens categorie ‘Dikke Ikken’. Maar hem in een hokje stoppen maakt hem nog niet onschadelijk. Misschien levert het meer op de genealogie van de Graaier te doorgronden en te beseffen dat hij niet primair uit is op geld, maar op heel wat anders, en ons af te vragen waar hij dat andere dan vandaan haalt.

In tegenstelling tot wat sommige economen beweren, is de mens geen nutmaximaliserend wezen dat alleen door materieel gewin gedreven wordt. Geld is altijd een middel, nooit een doel; zowel graaiers als zij die tegen hen ageren, willen dat nog wel eens uit het oog verliezen.

Evolutionair en sociaal psychologisch onderzoek laat steeds weer zien dat het mensen vooral gaat om status, erkenning, aanzien, liefde, invloed en controle. Ooit werden ondernemerschap en publieke bestuurlijke functies nog primair gedreven door idealen, ambitie en maatschappelijke dienstbaarheid. De medewerker was zijn werkgever erkentelijk voor zijn dienstverband en de burger had respect voor de bestuurder. De toegevoegde waarde die de elite leverde werd gezien en gewaardeerd. Erkenning en aanzien waren de primaire vormen van beloning. Regulerende emoties en deugden als eer, schaamte en beschaving wisten effectief te voorkomen dat deze opbrengsten ontaarden in destructieve vormen van pronkzucht of arrogantie. ‘Adel Verplicht’ was tot ver in de twintigste eeuw een verinnerlijkt levensgevoel van onze maatschappelijke bovenlaag. En toen is het in die roerige jaren zestig ergens fout gegaan. Elite werd ineens een vies woord.

Bill Gates Yaron Brooks – een libertaire denker op wiens radicale ideeën en eenzijdige adoratie voor ondernemers nogal wat af te dingen valt – verbaasde zich terecht over het feit dat Bill Gates tegenwoordig meer gewaardeerd wordt om zijn filantropische dan om zijn ondernemende activiteiten. De Bill & Melinda Gates Foundation  schenkt elk jaar vele tientallen miljoenen dollars aan goede doelen. Op zich bewonderenswaardig natuurlijk. Maar het feit dat Gates hiermee veel meer waardering oogst dan met zijn bedrijf Microsoft, schiet Brooks in het verkeerde keelgat. De wereld zou er zonder de producten van dit bedrijf, heel anders uitzien. Toch typeren veel mensen Gates in zijn rol als ondernemer vooral als een geldwolf, een egoïstische kapitalist en soms zelfs als een graaier. 

Maar goed, Gates krijgt in ieder geval nog aandacht. Andere ondernemers, bestuurders of wetenschappers – de trekkers van onze samenleving  – blijven helemaal gespeend van publieke aandacht. Kennelijk vinden publiek en media het belangrijker hun aandacht te schenken aan muzikanten, sporters of andere entertainers. Van lege personages als Paris Hilton, de platvloers cast van Geordy Shore of andere mediagenieke types die slechts beroemd zijn vanwege hun beroemdheid, weten we vaak veel meer dan van de entrepreneurs, beleidsmakers en de denkers die onze wereld daadwerkelijk vorm geven. Dit is in mijn ogen een onwenselijke situatie met negatieve maatschappelijke gevolgen waar we ons nog onvoldoende van bewust zijn.

Elite Eén van die gevolgen is dat we de maatschappelijke bovenlaag van een belangrijke bron van beloning hebben afgesneden. De klacht dat de politiek niet meer de beste mensen trekt en de top van het bedrijfsleven haar tijd vult met zelfverrijking, mag dan deels waar zijn; het is ook een toestand waar wij zelf voor gezorgd hebben. Wanneer geld de dominante beloningsvorm geworden is, moeten we niet vreemd opkijken dat getalenteerde en ambitieuze jongeren alleen nog zoeken naar de hoogbetalende posities en ondernemers hun succes primair afmeten aan de omvang van hun bankrekening. De weerzin die dit bij het publiek oproept maakt dat die nog minder de positieve waardering kan opbrengen die het tij zou kunnen keren. De vicieuze cirkel is rond en we moeten met lede ogen constateren dat de spiraal gestaag naar beneden gaat. 

Dit vraagt om maatschappelijke bezinning, een collectief debat over wat we werkelijk belangrijk vinden en hoe we deze waarden sturen. Sinds de antiautoritaire jaren zestig is de elite is diskrediet geraakt, maar een maatschappij kan nu eenmaal niet zonder een intellectuele, bestuurlijke en ondernemende bovenlaag. Misschien komt deze desinteresse voort uit het feit dat we onvoldoende beseffen dat de fundamenten van onze welvaart, veiligheid en rechtstaat niet vanzelfsprekend zijn. Misschien is het simpelweg afgunst, maar het wordt tijd de rol van de elites te herwaarderen. Discussie over beloningsbeleid moet niet in eerste instantie over euro’s gaan en dient breder gevoerd te worden dan alleen binnen de gremia van toezichthouders en Raden van Commissarissen. 

Henk Verhoeven schreef ‘Oerganisatie – De evolutie van samenwerking, van molecuul tot multinational’

cc-foto: Thomas Hawk