Goed eten is niet alleen gezond eten

Heel veel deskundigen moedigen ons aan gezond te eten. Artsen schrijven gezonde voeding voor om gezond te blijven. Dat is mooi, maar is gezond eten het zelfde als goed eten?

Kan gezond eten niet een obsessie worden, doorslaan en bijvoorbeeld het plezier van goed eten kapot maken? Ik meen dat gezonde voeding en goede voeding niet hetzelfde zijn. De sterke nadruk op gezondheid bij eten, in plaats van op goed eten, kan zelfs averechts werken.

Pillen De sterke nadruk op gezondheid bij eten lijkt voor de hand te liggen. Er zijn duidelijke aanwijzingen dat wanneer je gezond eet, je minder kans hebt op ziektes, vooral de welvaartsziekten. Veel Nederlanders vinden het moeilijk gezond te eten en te leven. Vaak nemen ze bij ziektes te snel hun toevlucht tot pillen, terwijl die ook door gezonde voeding verholpen of in ieder geval dragelijk kunnen worden gemaakt. Daarom bevelen artsen en gezondheidswetenschappers vers fruit en groente, met veel vezels aan. Ze constateren dat Nederlanders veelal beperkte gezondheidsvaardigheden hebben. Met gezondheidsvaardigheden bedoelen ze de “bedrevenheid om kennis en informatie over gezondheid en ziekte te vergaren, te begrijpen en toe te passen” (WHO 2014; Pieters en Widdershoven 2019, 155).

Afwezigheid van ziekten is het doel van gezonde voeding en van de adviezen om gezondheidsvaardigheden te ontwikkelen. Ook de Quickscan Voedselvaardigheid van het Voedingscentrum stelt gezond eten centraal; het gaat om “de kennis en vaardigheden die kinderen moeten leren om gezond te kunnen eten.” De voedingsindustrie vat de marketing van eten, voeding, veelal uitsluitend vanuit gezondheid op. Allerlei producten worden terecht of onterecht als gezond aanbevolen. Tenslotte geven ook de alternatieve voedingsbewegingen het advies gezond te eten. Zo stelt Transitiecoalitie Voedsel, die naar een duurzame vorm van landbouw streeft, gezonde voeding centraal.

Is deze eenzijdige nadruk op gezondheid bij eten wel verstandig? Moeten we voeding als medicijn zien? Ik meen van niet. Eten, goed eten, betekent dat het voldoet aan een scala van waarden, zoals genot, smaak, respect voor natuur, dieren, boeren en elkaar. Gezondheid in de (beperkte) zin van het vermijden van ziekten, speelt daarbij wel een rol, maar zeker geen hoofdrol.

Troost Er zijn grote verschillen tussen goed eten en gezond eten. In de eerste plaats, gezondheid wordt meestal gedefinieerd als de afwezigheid van ziekte en de bevordering van zoveel mogelijk lichamelijke functies. Voeding houdt je in leven, zeker, maar het heeft ook allerlei andere functies. Eten verbindt je met andere mensen, het geeft een rustpunt in de dag, het is een beloning voor hard werken, het kan troost geven en is verbonden met een maatschappelijk proces dat overal ruimtelijk zichtbaar is, met groentetuinen, akkers en weilanden. In de tweede plaats, mensen verschillen heel erg in wat ze lekker en goed eten noemen. Die verschillende definities van lekker en goed, maken voeding juist zo aantrekkelijk. Medicijnen kennen geen verschillende definities. In de derde plaats, een medicijn is vaak niet lekker, maar dat geeft niet, als het je maar weer gezond maakt. Maar iedere dag iets moeten eten wat je niet lekker vindt, is niet leuk; het kan je zelfs depressief maken. Juist omdat je voeding iedere dag steeds weer tot je neemt, ben je zelf de deskundige over wat je eet. Je kan de voedselkeuze wel uitbesteden aan een deskundige, maar je zelf bent toch de enige die kan zeggen of je iets lekker vindt of niet. In de vierde plaats, eten doe je iedere dag minimaal drie keer gedurende je hele leven. Een geringe hoeveelheid schadelijk ingrediënt iedere dag eten kan op de lange duur ernstige schade te weeg brengen. Medicijnen daarentegen neem je korte tijd, en min of meer schadelijke bijverschijnselen neem je op de koop toe omdat je het grotere kwaad, een ziekte, wil bestrijden.

Er is nog een apart verschijnsel rond gezondheid en medicijnen dat de identificatie daarvan met goed eten heel problematisch maakt. Gezondheid en het streven naar afwezigheid van ziekten lukt maar weinigen; zelfs mensen van wie het leven afhangt van medicijnen, nemen die weleens niet. Het is heel moeilijk, bijna onmogelijk, om je te houden aan alle gezondheidsvoorschriften. Omdat meestal de periode dat je je moet houden aan dergelijke voorschriften kort is, voel je wel schaamte voor je eigen tekortkomingen, maar dat neerdrukkende gevoel ebt gauw weg. Wanneer mensen echter voeding als gezondheidsmiddel gaan zien, dus iedere dag weer, wordt dat schaamtegevoel alleen maar groter. Het is dan ook een bekend feit dat wanneer mensen zichzelf op dieet zetten, of een dieet voorgeschreven krijgen, ze steeds weer voelen dat ze tekortschieten. Wanneer de dagelijkse routine van eten als een straf vanwege tekortschieten wordt gezien, verdwijnt alle levenslust die voeding als maaltijd juist kan geven.

Belangen De relatie tussen voeding en gezondheid is buitengewoon complex, en de voedingswetenschappen staan nog maar aan het begin van een wetenschappelijke traditie. Incoherente onderzoeksresultaten zijn strijk en zet, en de specifieke context van het eetgedrag van individuen en de enorm kostbare onderzoeksinvesteringen maken valide en generaliseerbaar onderzoek buitengewoon moeilijk. Een recent voorbeeld is het al dan niet gezond zijn van rood vlees. Daarbij komt nog dat grote financieel economische belangen de onderzoeksthematiek en de onderzoeksrichting bepalen. Zolang de resultaten van onderzoek naar de relatie tussen gezondheid en voeding nog zo weinig generaliseerbaar zijn, is het voor consumenten beter op een kwalitatieve manier zich met eten bezig te houden. Het recent ontwikkelde begrip voedselvaardigheden (gericht op goed eten) verschilt dus hemelsbreed van gezondheidsvaardigheden gericht op afwezigheid van ziekte (Korthals 2018).

Mensen die alleen maar gezond willen eten, lopen grote kans op een minder goed leven. Voedingsbeleid dat alleen maar gericht is op gezondheid, loopt het risico dat de burgers of wel een soort gezondheidsfreaks worden, of wel aan orthorexia leiden (Varga 2013). Hoe ‘gezonder’ het voedingsbeleid, hoe groter de kans op ongezonde mensen. We moeten ons dus niet leren om gezond te eten, maar om goed te eten, zodanig, dat we tevreden (~voldaan~) zijn over onze ethische keuzes en ervan kunnen genieten. Vanzelfsprekend kunnen zieke mensen bij een gezond dieet veel baat hebben; maar ik heb het hier over gezonde mensen.