Gemeentes, kies voor wisselende meerderheden

Raadspartijen worden door de sterke scheiding in een politiek spel gedwongen waarbij de coalitie zich wanstaltig vasthoudt aan het geschreven collegeakkoord.

Het is weer zover: de verkiezingen zijn afgelopen, de campagneleiders keren terug naar de evaluatietafels en lokaal zijn de verkenners begonnen met hun werk. Er zal al dan niet stevig onderhandeld worden en vervolgens wordt de nieuwe generatie collegeakkoorden bezegeld. Nieuwe wethouders worden aangesteld en in de meeste gemeenten staat het bestuur voor de komende vier jaar vast. In dit bestuur is net zoals op landelijk niveau een sterk dualistisch element erg belangrijk.

Het concept ‘dualisme’, een strenge scheiding tussen het controlerend en uitvoerend bestuur, bepaalt de bestuursverhoudingen in onze politiek, sinds 2002 ook op lokaal niveau. In dat jaar werd de ‘Wet Dualisering Gemeentebestuur’ ingevoerd. Het dualisme werd, bijvoorbeeld door de gestimuleerde transparantie en sterke controle van het bestuur, op alle bestuurslagen als ideaal gezien. In de praktijk echter was deze scheiding tussen controle en bestuur nog steeds erg vaag. Dus stak de Tweede Kamer al in 2012 de hand in eigen boezem: het bestuur zou minder effectief zijn geworden, de wethouders legden teveel focus op het uit de wind blijven bij de oppositie en colleges zouden constant bezig zijn met het behouden van de politieke ‘lead’. Toch veranderde er concreet niks. Nu, weer 10 jaar later, ligt er wederom een grote mogelijkheid bij de gemeenten om het dualisme daadwerkelijk goed te organiseren.

In de huidige situatie worden raadspartijen door de sterke scheiding in een politiek spel gedwongen waarbij de coalitie zich wanstaltig vasthoudt aan het geschreven collegeakkoord. Dit blijkt onder andere uit een onderzoek van de ‘Erasmus School of Law’ uit april 2021, in opdracht van de Vereniging voor Raadsleden. Hierbij werden raads- en collegeleden uit heel Nederland geïnterviewd. Doordat coalitiepartijen zich vaak vasthouden aan de collegeakkoorden ontstaan dreigende situaties van een gebrek aan controle op de wethouders, een tegenstelling met het initiële doel van de wet dualisering: het opvoeren van de controle. De oppositie voelt zich tegelijkertijd vaak aangespoord om qua kritiek in de overdrive te schieten om zich te profileren waardoor er geen constructieve oppositie aanwezig is. Bestuurlijke ineffectiviteit dus, gecreëerd door een starre oppositiecoalitieverhouding. Deze verhoudingen zorgen er ook voor dat het moeilijk is om de raad als geheel als centrum van de bestuurlijke activiteit te zien: iets wat de volksvertegenwoordiging in het lokaal bestuur schaadt.

De oppositiecoalitieverhouding is niet per se noodzakelijk in een dualistisch systeem, maar meer een resultaat van de invulling van gemeentes aan de wet dualisering. Er is wel degelijk een manier waarop zowel de positie van de raad ten opzichte van het college versterkt kan worden als de mogelijkheid tot constructivisme van het gemeentebestuur als geheel: wisselende meerderheden. Dit houdt in dat bij de collegeakkoorden op verschillende thema’s verschillende partijen een akkoord sluiten. Dat zal betekenen dat meer partijen zullen worden toegedeeld in de coalitie en dat het college en het collegeakkoord dus ook gevarieerder zullen worden. Dit versterkt de positie van de algehele raad tegenover het college en haalt oneffenheden tussen partijen op bijvoorbeeld informatievoorsprong weg: meer partijen staan op gelijke voet met elkaar.

Bij wisselende meerderheden wordt er niet meer zoals voorheen een definitieve scheiding tussen oppositie en coalitie getrokken maar juist een grens tussen raad en college, de hoofdgedachte achter het dualisme. Door een nauw collegeakkoord betrek je de participatieve democratie slechts buiten de gemeentegebouwen. Voor een doelvaardig bestuur is het echter evenwel belangrijk de democratie binnen de raadszaal te brengen, zodat zoveel mogelijk partijen kunnen meedoen. Wisselende meerderheden kunnen ervoor zorgen dat er definitief nieuwe bestuursverhoudingen ontstaan. Dit middel geeft mogelijkheden aan de raadsleden om nieuw gedrag en een nieuwe bestuurscultuur te implementeren in het gemeentelijk bestuur: een stap naar daadwerkelijk effectief dualisme.

cc-foto: Peter van der Sluijs