Geloof en fact free politics

Hoogleraar Privaatrecht Reinout Wibier houdt in de Volkskrant van 26 juli jl. een hartstochtelijk pleidooi voor de mooie kanten van het geloof. Hierin noemt hij mij als overtuigd atheïst, “beperkt” en “oppervlakkig”. Nu was mijn eerste reactie, dit maar gewoon over mijn kant te laten gaan. De betekenis van – met name het christelijke – geloof in Nederland neemt immers zienderogen af. Waarom niet die paar laatste overgebleven gelovigen met rust laten? Maar dan ontkennen we de opmars en de nefaste invloed van geloof wereldwijd. Denk aan het door christelijk fundamentalisme doordrenkte conservatisme in Amerika, de enorme invloed nog steeds van de RK kerk, Poetin die de Russisch Orthodoxe Kerk handig misbruikt voor zijn politieke ambities, net als Erdogan dat doet met de islam, om nog maar helemaal te zwijgen over het monster van IS dat griezelig dichtbij komt.

Los van de vraag wat sommige van deze perversies met het “ware” geloof te maken hebben, komen beide varianten voort uit dezelfde anti- of non-rationele bron. Waarom is geloof niet het positieve verschijnsel dat Wibier ervan maakt? Wanneer één van zijn studenten een werkstuk bij hem inlevert dat aan alle kanten rammelt en elke logica ontbeert, maar de student verdedigt zijn conclusies met “Ja maar, dit geloof ik nu eenmaal..”, zal die student daarmee dan een voldoende scoren? Ik bid voor de kwaliteit van de opleiding Privaatrecht in Tilburg van niet.

Geloof vereist een gespleten wereldbeeld, misschien ook wel een gespleten persoonlijkheid. Om te kunnen geloven is het nodig standpunten aan te nemen enkel op autoriteit van een niet te verifiëren bron (de Bijbel), moet men dingen geloven zonder enig empirisch bewijs of die op geen enkele manier met rationele argumenten aannemelijk te maken zijn. Anderzijds hanteren gelovigen in het praktische dagelijks leven wel de normale rationele spelregels; weinig gelovigen proberen een kapotte auto te repareren met wijwater. Maar dan ineens, plotseling, om onduidelijke redenen springen ze over op een andere golflengte en geloven in een niet waarneembare geest die hun leven stuurt. Gelovigen zelf benoemen dat graag met het idee dat er “Non-overlapping Magisteria” bestaan of “verschillende waarheden”. Deze opvatting miskent de vooruitgang die geboekt is in de psychologie en met name in de evolutionaire psychologie die laat zien dat vraagstukken van goed en kwaad, van ethiek en moraal, van schoonheid en zingeving wel degelijk binnen het domein vallen van rationele wetenschappen en net zo objectief te bestuderen zijn als de zwaartekracht of griepvirussen. Een meer fundamenteel probleem vervolgens is dat er geen eenduidige criteria bestaan wanneer de ene en wanneer de andere waarheid zou gelden.

Geloof tiert welig in onze maatschappij, weliswaar vooral in de non-religieuze variant, maar die lijkt als twee druppels water op zijn religieuze tweelingbroertje. Wilders, Trump, de Brexit-discussie, het Oekraïne referendum, het anti-EU sentiment; overal zien we fact free politiek bedreven worden en blijft rationele argumentatie van standpunten achterwege of is het van een bedroevend laag niveau. Trump schopt het tot presidentskandidaat – hij is nog maar één stap verwijderd om de machtigste man op aarde te worden – zonder enig inhoudelijk standpunt of logisch doordachte, op feiten gebaseerde visie. Tegenstanders van Clinton waarschuwen niet op haar te stemmen omdat ze Lucifer zou aanbidden. In een cultuur waarin geloof en subjectieve overtuigingen evenveel of meer waard zijn dat feiten en rationele argumenten, kunnen we dergelijke aberraties verwachten.

Wetenschap, onderwijs en media hebben de taak de vaandeldragers te zijn van een rationeel en verlicht wereldbeeld. Betekent dit dat we dan als steriele zombies door het leven moeten gaan? Dat we elke emotie en intuïtieve impuls moeten onderdrukken of onmiddellijk moeten bijsturen met rationele argumentatie? Zeker niet, emoties horen bij ons persoonlijke leven. Maar waar deze impulsen direct en indringend het leven van anderen beïnvloeden, moet het primaat van de ratio heersen, ondanks het gegeven dat religieuze emoties ook tot goede daden kunnen leiden. Dus speciaal in bestuur, politiek, media en wetenschap zou inderdaad geen plaats moeten zijn voor irrationeel, fact free geloof en blijft het ook nu nog de taak van de weldenkende gemeenschap bijgeloof te bestrijden. En ja, dat is een teken van beschaving en ontwikkeling.