Gelijke kansen voor iedereen komen er niet door alleen te sturen op goed onderwijs

Door velen is in het verleden goed onderwijs gezien als de sleutel tot het bieden van gelijke kansen aan iedereen. Er is in de loop der jaren veel met het onderwijs bereikt, maar steeds meer blijken andere factoren een rol te spelen in het beroepssucces en de levensloop van mensen. De meer gefortuneerden hebben vanaf de geboorte al een voorsprong, die nauwelijks is in te halen. Het is een voorsprong in objectieve leefomstandigheden, zoals beter voedsel, minder blootstelling aan lawaai en vervuiling, meer gelegenheid tot leren en studeren, betere spullen. Daarnaast spelen sociale factoren een belangrijke rol, zoals de aanraking met een rijkere woordenschat, een grotere culturele bagage, een uitgebreider sociaal netwerk, stimulansen van de omgeving, kennis van de codes die in zogenaamde hogere kringen worden gebruikt. Men begint vanuit een bevoorrechte positie aan de maatschappelijke carrière. In die zin is er sprake van een scheve meritocratie: mensen met veel talenten krijgen niet automatisch een hoge positie, want wie uit een lagere sociale klasse komt wordt snel ondergewaardeerd.

Het onderscheid tussen “hoog” en “laag” op de maatschappelijke ladder leidt ertoe dat velen die een hoge trede hebben bereikt neerkijken op de lageren. De “hogere” vinden dat ze hun positie hebben verdiend en ze ontlenen daaraan vaak rechten die de anderen worden ontzegd. ‘’Lagere’’ op de maatschappelijke ladder voelen zich tekortschieten en blijven in wrok aan de kant staan. Een probleem daarbij is dat ook in sectoren waarin men zou wensen dat alle lagen van de bevolking evenredig vertegenwoordigd zijn, zoals in de politiek, geen sprake is van zo’n vertegenwoordiging. Zo heeft in de Tweede Kamer maar 7% geen hbo of universitaire opleiding genoten. Ook bij partijen die staan voor “de gewone man of vrouw” is het aantal hoog opgeleiden veruit in de meerderheid. Dit illustreert de tweespalt in de samenleving, en maakt begrijpelijk dat veel “lageren” op de maatschappelijke ladder geen vertrouwen hebben in de politiek. Deze maatschappelijke tweedeling is in neoliberale samenleving niet gemakkelijk op te lossen. 

Het denken van de filosoof John Rawls zou een bijdrage kunnen bieden aan een meer gelijkwaardige samenleving. Stel je voor dat je niet weet wat je positie in de samenleving is. Welke regels zou je dan rechtvaardig vinden? Het gaat dan om de beschikbaarheid van zogenaamde primaire sociale goederen (basisbehoeften) waar ieder mens recht op heeft. Deze goederen zijn nodig om in vrijheid je eigen levensplan te kunnen uitvoeren. Het gaat om sociale goederen als recht op vrijheid, gelijke toegang tot macht en verantwoordelijke posities, voldoende inkomen, toegang tot voorzieningen en handhaving van het zelfrespect. Als men de wenselijk positie van mensen in de samenleving zou moeten bepalen zouden mensen kiezen voor een samenleving waarin iedereen fundamentele vrijheidsrechten en gelijke kansen heeft. Omdat verschillen in aanleg tussen mensen geen verdiensten zijn, maar berusten op toeval en geluk, moet een rechtvaardige samenleving dit compenseren. Als derde principe geldt dan ook dat ongelijkheid van positie en inkomen mag, maar alleen als het de positie van de zwaksten in de samenleving ten goede komt of compenseerde. 

Als we deze regels voor een rechtvaardige samenleving volgen zou het onderwijs kunnen bijdragen door leerlingen bewust te maken van de waarde en gelijkwaardigheid van elke maatschappelijke positie. De hiërarchie waarin we gewend zijn te denken, en die zoveel van ons handelen en onze waardering van anderen bepaalt, zou afgebroken moeten worden. Het is vanuit deze gedachte ook voor de hand liggend dat mensen belast worden naar vermogen als basis om echt samen te werken aan een gelijkwaardige samenleving. Kortom de dreigende tweespalt in de samenleving is niet gebaat met lapmiddelen maar een duidelijke keuze naar het sturen op bijdrage en belasten naar vermogen.

Cc-foto: Taylor Flowe