Geen schuldgevoel? Dan ook geen trots

Het boek Roofstaat van Ewald van Vugt presenteert een lange lijst aan misdaden die onder Nederlands gezag overzee gepleegd zijn. Bijna gelijktijdig verscheen White Innocence van Gloria Wekker. Een boek met een hedendaagse en dus ongemakkelijkere boodschap. In beide boeken komen vragen over schuld en onschuld op. Wat moeten we daarmee? Moet je je schuldig voelen over daden die anderen, in een ver verleden hebben gepleegd? En wat is het verband met hedendaags onrecht?

Roofstaat Opvallend aan de discussie over Roofstaat is dat de nadruk is komen te liggen op het Atlantische slavernijverleden, terwijl het boek vooral gaat over de misdragingen van Nederlanders in Azië. Dat Atlantische verleden spreekt wellicht meer tot de verbeelding. Als we Wekker’s argumentatie volgen is er misschien nog een dieperliggende oorzaak voor deze nadruk in het debat. De herinnering aan “De Oost” is in tegenstelling tot de Atlantische geschiedenis te dierbaar om kritisch over te zijn. Dat is overigens geen exclusief Nederlands verschijnsel. Racisme tegen mensen met herkenbaar Afrikaanse afkomst is scherper in samenlevingen met een Atlantisch slavernijverleden.

In de bijzonder levendige aflevering van DWDD op 5 mei over de vraag waarom ‘het westen’ zoveel weerstand oproept in de wereld herhaalde Adriaan van Dis een aantal keer (als een bezwerende mantra om de witte fragiliteit niet te kwetsen) dat ‘wij’ ‘ons’ niet ‘schuldig’ hoeven voelen voor het verleden van kolonialisme en slavernij. Je schuldig voelen is nergens voor nodig, stelde hij, als je maar je best doet om dat verleden te kennen en de nawerking te begrijpen.

Witte onschuld Ook in de Volkskrant van 10 mei spitste de discussie zich toe op het thema van de Atlantische slavernij. Vanvugt noemt het de plicht van iedere Nederlander om deze geschiedenis te kennen. Emeritus hoogleraar Piet Emmer sprong op de bres voor de witte onschuld door de schuldvraag te ontwijken. In plaats daarvan stelde hij onomwonden dat er wel wat minder aandacht mag komen voor de geschiedenis van kolonialisme en slavernij. Hij deed dat door zwarte jongeren bevoogdend toe te spreken: “Het geeft je geen credits en je vergooit er juist je toekomstkansen mee.” Wat er voor in de plaats moet komen laat hij in het midden, maar het antwoord laat zich raden: vaderlandsche geschiedenis die eindigt bij het Noordzeestrand.

Zo’n bezwerend nadruk op onschuld van Van Dis en de glasharde ontwijking van het vraagstuk door Emmer zijn natuurlijk wat al te gemakkelijk. In White Innocence schrijft Gloria Wekker over de obsessie met raciale onschuld – het ontkennen dat ‘blank’ niet het zelfde is als neutraal – die Nederland in zijn greep houdt. Wekker haalt in de eerste hoofdstukken regelmatig het koloniale verleden aan en betoogt dat er geen waterscheiding zit tussen de gedachtewereld van de zichzelf superieur achtende ‘blanke’ die zich misdragingen tegen koloniale onderdanen permitteerde en het racisme van de laatste decennia.

Wekker is vlijmscherp over de onwil om racistische praktijken in het heden te herkennen en te benoemen. Toch blijft de historische vraag onbeantwoord: wat is dan de genealogie van dat witte superioriteitsgevoel? Hoe werd ‘blank’ geconstrueerd op reis naar de overzeese gebiedsdelen en hoe vond het een weg terug naar Europa? Een boek hierover, een pendant van Allison Blakely’s Blacks in the Dutch World laat nog altijd op zich wachten.

Schuldvraag Hoe zit het dan met de “schuldvraag”? Schuldig voelen voor daden uit het verleden is in principe onzinnig, net als trots zijn op daden van historische helden. Toch is schuldgevoel beduidend sympathieker dan de platte heldenverering. Het getuigt immers van de wil om te reflecteren op het verleden. Schuldgevoel is in bepaalde gevallen gepast. Bijvoorbeeld voor degene die zich wentelen in koloniale nostalgie en zeeheldenverering. Het is simpelweg onderdeel van de ‘package deal’ die je er met je onverdiende trots gratis bij krijgt. Schuldgevoelens zijn ook gepast voor degene die wegkijken bij hedendaags racisme, vooral als je door historisch toeval vandaag eerder dader bent dan slachtoffer.

Maar voorbij schuld en onschuld ligt er een belangrijkere kwestie in onze, door racisme beschadigde samenlevingen rond de Atlantische oceaan. Het herwinnen van onschuld kan hier niet zonder het verdiepen van de kennis over het slavernijverleden en de nawerking daarvan. Emmer’s pleidooi voor minder kennis en minder onderwijs overschrijdt daarmee de grenzen van het absurde.

Cc-foto: Mr. Maas  (over koloniale nostalgie gesproken)