‘Functie elders’ toont voortreffelijk de achilleshiel van ons politieke systeem aan

De verhouding tussen de macht en de controle op de macht moet op de schop.

De nieuwe bevindingen van Nieuwsuur met betrekking tot de kwestie ‘functie elders’ onderstrepen des te meer hoe de Nederlandse politiek gevangen zit in een systeem van machtsdenken waarbij de poppetjes centraal staan. Nu blijkt dat het niet alleen VVD-leider Mark Rutte is geweest die de positie van toenmalig CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt ter discussie heeft gesteld, maar dat ook de verkenners Kajsa Ollongren (D66) en Annemarie Jorritsma (VVD) vanaf het begin hun bedenkingen hadden over het in hun ogen problematische, kritische Kamerlid.

Op zich volkomen logisch dat de oppositie nu roept dat de verkenners hun boekje ver te buiten zijn gegaan. Men moest immers vooral luisteren en inventariseren. Tot die conclusie komt ook hoogleraar staatsrecht Paul Bovend’Eert, lid van de commissie die de afgelopen formatie heeft geëvalueerd. Hij zegt tegen Nieuwsuur dat de verkenners een verkeerde weg zijn ingeslagen die zich nog maar moeilijk liet corrigeren. Toen de bewuste foto van de aantekeningen onder de arm van Ollongren eenmaal was gepubliceerd konden de verkenners ook weinig anders dan hier zo min mogelijk over loslaten. Hetzelfde geldt voor hoofdrolspeler Mark Rutte. Iedereen wist dat het op deze manier praten over een individueel Kamerlid volstrekt ongepast was. Althans in het openbaar.

Want laten we wel wezen: vanuit het gevestigde politieke machtsdenken is het volkomen begrijpelijk dat Pieter Omtzigt in dit vroege stadium al ter sprake kwam. Het is alleen not done om dat hardop te zeggen in het Haagse politieke bedrijf. Wanneer we kijken naar de Nederlandse parlementaire geschiedenis na 1945 dan zien we dat de combinatie van confessionelen (KVP, ARP, CHU – later CDA) en liberalen (VVD) het meest favoriete motorblok is geweest bij de totstandkoming van nieuwe kabinetten. Niet vreemd dat er daarom direct weer werd gekeken naar mogelijke kabinetsdeelname van het CDA, ondanks dat de partij niet meer de omvang uit het verleden heeft. De grote interne verdeeldheid bij de christen-democraten kon niet anders dan direct besproken worden. Binnen de bestaande machtsstructuren valt het uitlekken van de aantekeningen met daarop ‘functie elders’ dan ook niet anders te kwalificeren als een bedrijfsongeval. Een ongeluk dat zich overigens vroeger niet zo snel zou hebben voorgedaan toen het staatshoofd nog een leidende rol had in de formatie. Het Paleis is nu eenmaal wat beter toegerust op het bewaren van politieke geheimen mede omdat de communicatie met de koning in ons bestel wordt gezien als strikt vertrouwelijk. Daarover uit de school klappen is een politieke doodzonde.

De reactie van Pieter Omtzigt op de nieuwe informatie van Nieuwsuur vat de kern van het probleem best goed samen: ‘Het gaat over mensen en machtspelletjes. En niet over het oplossen van grote en lastige vraagstukken’. Het feit dat de top van de Nederlandse politiek vlak na de verkiezingen gelijk inzoomt op een kritisch Kamerlid van een mogelijke coalitiepartij is echter inherent aan ons politieke bestel. Zolang er kabinetten geformeerd worden op basis van coalitieakkoorden in de Tweede Kamer is het immers belangrijk dat individuele Kamerleden niet te veel uit de pas lopen. Zeker in het geval van een dwarse maar populaire volksvertegenwoordiger als Omtzigt is het essentieel om hem ‘onschadelijk’ te maken. Optimistisch gezien zou je nog kunnen zeggen dat dat misschien enigszins te billijken valt omdat een stabiel landsbestuur ook wat waard is. Een meer pessimistische benadering zou zijn dat macht nu eenmaal corrumpeert en de beste manier voor een (toekomstig) kabinet om de rit uit te zitten, is zorgen dat de volksvertegenwoordiging aan de leiband loopt.

‘Functie elders’ toont daarom voortreffelijk aan waar de achilleshiel van ons politieke systeem zit. Zolang er parlementaire kabinetten tot stand komen zal er voor werkelijk dualisme geen plaats zijn. Het dwingt ons om na te denken over andere manieren waarop zij die ons besturen hun democratische legitimatie verkrijgen na de uitslag van verkiezingen. De verhouding tussen de macht en de controle op de macht moet op de schop. De invoering van een rechtstreeks gekozen landsbestuur met een eigen mandaat dat niet meer direct leunt op het vertrouwen van een meerderheid van het parlement zal de volksvertegenwoordiging onafhankelijker maken en dient daarom, met in achtneming van de haken en ogen die aan ieder systeem zitten, als serieuze optie overwogen te worden.