Franz Kafka tijdens de Spaanse griep-pandemie

Onder de titel Toen Kafka de Spaanse griep kreeg publiceerde dagblad Die Welt vorig jaar een bijdrage over de beroemde griep-pandemie uit de jaren 1918-1919 en de schrijver Franz Kafka, één van de slachtoffers die ternauwernood overleefde.

In het artikel wordt de driedelige Kafka-biografie van Reiner Stach erbij gehaald, omdat de biograaf in het laatste deel uitgebreid aandacht aan dit onderwerp besteedde. Zelf heb ik dat boek er nog eens op nageslagen en de gelijkenissen met de corona-pandemie zijn verbluffend:

“Dit was geen normale griep meer. Het waren de symptomen van een ziekte die zich tot een verwoestende, de hele aardbol omvattende pandemie zou ontwikkelen. En dit met een snelheid die de massale infectie als een natuurcatastrofe liet losbarsten en de sociale en hygiënische veiligheidssystemen direct overweldigde. Eind september werden de eerste gevallen bekend, binnen de eerste week van oktober stierven in de metropolen Wenen en Berlijn elk tweehonderd mensen, midden oktober waren het er al tot tweehonderd per dag. Scholen, theaters en bioscopen werden gesloten, het begin van het wintersemester aan alle universiteiten verschoven, de overheden riepen op  – indien nodig – samenscholingen van mensen te vermijden. Maar het was te laat. Meer dan vijftien procent van de bevolking werd door de zogenaamde Spaanse griep besmet en terwijl de stedelijke lijkenhuizen overvol waren, moesten afdelingen in ziekenhuizen, waar geen enkele gezonde arts of verpleegkundige meer beschikbaar was, sluiten.

Angstaanjagend was echter niet alleen het onbeheersbare risico van de besmetting (bij een incubatietijd van slechts een tot twee dagen) en het snelle tempo waarmee de epidemie van het ene stadsdeel naar het andere, van de ene regio naar de andere oversloeg – nog beklemmender was de onverwachte kracht waarmee de besmette personen letterlijk tegen de vlakte werden geslagen. De gewrichtspijnen namen snel toe, de tong werd grijs, de lichaamstemperatuur steeg vaak binnen een of twee uur naar extreme waarden. En er deden verhalen de ronde over mensen die nog ’s avonds met een goed humeur werden gezien en die de volgende dag al ’s middags in een snel in elkaar getimmerde lijkkist lagen.”

Reiner Stach schrijft verder dat de Spaanse griep absoluut niet per se dodelijk was. Wie ertoe in staat was het eigen lichaam al bij de eerste symptomen rustig te kalmeren en dan lang genoeg te ontzien, had een overlevingskans van ongeveer 97 procent. Daarbij echter wel onder de voorwaarde dat er geen extra complicaties zouden optreden en vooral geen longontsteking. Franz Kafka kreeg de Spaanse griep op het hoogtepunt van de pandemie, op maandag 14 oktober.

“De erbij gehaalde arts, dr. Heinrich Kral, constateerde al tegen de middag meer dan 40°C koorts. Hij beklopte Kafka’s longen, kon echter niks verontrustends ontdekken en aangezien zijn patiënt hem de nauwelijks helemaal genezen “longcatarre” eerst had verzwegen, was dat een dubbele gelukkige diagnose. Het is absoluut denkbaar dat Kafka deze arts aan een klein onderzoek wilde onderwerpen, net zo mogelijk echter dat hij het gevaar al begon te onderschatten. Want de symptomen van tuberculose – vooral kortademigheid, aanhoudende hoestprikkel en ’s nachts zweten – waren in de zomer geleidelijk verdwenen, ook professor Pick had gesproken over een “zeer goede” toestand van de longen, en het werken in de tuin had hem goed gedaan.”

Uiteindelijk kreeg de met Spaanse griep besmette Kafka toch nog een longontsteking. De biograaf schrijft dat er over het verloop weinig bekend is, maar dat je ervan uit kan gaan dat hij net als bijna alle andere patiënten wekenlang bloed gehoest moet hebben. Zijn koorts zou hoger dan 41°C zijn geweest en daarmee betrad Kafka de zone van het delirium, waarbij op ieder moment organen buiten werking zouden kunnen treden. Kafka had het geluk dat hij naar een redelijk comfortabele slaapkamer in de woning van zijn ouders werd overgebracht. Dat was de enige effectieve bescherming die hem ter beschikking stond. Door de sociale status van zijn ouders konden zwarthandelaren voor de noodzakelijke ziekenkost zorgen, onbevreesde dienstmeisjes voor grondige reiniging. Hadden ze Franz Kafka naar een ziekenhuis overgebracht, dan was hij geheid gestorven, aldus de biograaf.

Interview met Kafka biograaf Reiner Stach (Nederlandstalig)