Frans Timmermans en het probleem met oude witte mannen

Toen ik van de week ‘s nachts niet kon slapen besloot ik de Abel Herzberg-lezing van Frans Timmermans te gaan lezen. Dat pakte anders uit dan gedacht en terwijl ik deze woorden schrijf vraag ik me af of ik de lange lap tekst niet nog een keer moet lezen omdat ik het misschien allemaal verkeerd begrepen heb. Of nou ja, begrepen, het verhaal ging eerlijk gezegd boven mijn pet. Maar ik heb vanochtend geen tijd meer en de toehoorders in de zaal hebben het verhaal ook in een keer tot zich genomen dus ik houd me zo goed en kwaad als het gaat bij mijn eerste indruk.

Goed en kwaad is ook het onderwerp van deze lezing die sinds 1990 jaarlijks door een prominent in Amsterdam wordt gehouden ter nagedachtenis van de joodse schrijver Abel Herzberg, die ternauwernood de Holocaust overleefde en in het concentratiekamp opstellen schreef waarin hij de nazi-gruwelijkheden niet alleen noteerde maar ook trachtte te doorgronden. Hoe het kan dat nette burgers monsters worden? Met ook als doel de grootste valkuil van de mens te voorkomen: dat je net zo erg wordt als je vijand.

Althans zo begreep ik het, want ik moet tot mijn spijt bekennen dat ik niet bekend ben met de werken van Herzberg. Daar begon het al mee. Je kent het gevoel misschien wel dat je in gezelschap ineens ontdekt dat iedereen het heeft over iets dat ze allemaal kennen, behalve jij. Een film, een boek, een voetbalwedstrijd of muziek die je nog nooit gehoord hebt. Dat je jezelf tekort voelt schieten. Het is geen prettig gevoel. Het maakt onzeker. Zeker als je de blikken ziet die zeggen ‘hoezo weet jij dat niet?’ Of er zelfs een lomperik is die dat gewoon zegt. Soms is er dan iemand in het gezelschap die je op een aangename, inzichtelijke manier snel inwijdt in de kennis. Zodat je snapt waar het over gaat en je je weer opgenomen voelt.

Idealiter zou Frans Timmermans zo’n persoon zijn. De leider die zijn gehoor meevoert in het veld der kennis. Die je overzicht biedt zodat je er zelf de weg weet te vinden. Maar helaas, Timmermans is meer het soort gids die je overdondert, waar je dichtbij in de buurt moet blijven omdat je anders prompt gaat verdwalen. Zo was althans deze lezing. Hijgend rende ik achter hem aan naar de onmetelijke vergezichten.

Laat me een voorbeeld geven. Haal adem en lees mee:

“Er zijn in het Nederlandse taalgebied in het afgelopen jaar twee grote romans verschenen die uitvoerig – zeer uitvoerig – ook het thema bespelen van de individuele vrijheid binnen en tussen gemeenschappen met grote collectieve dwang. Zowel in De Draaischijf van Tom Lanoye als in Alkibiades van Ilja Leonard Pfeiffer staat een hoofdpersoon centraal die, moreel gezien, niet in een hokje te plaatsen is. Het zijn beide romans waarin waarheid en ‘Dichtung’ elkaar voortdurend raken en ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat beide schrijvers het via zoveel mogelijk historische feiten opnemen voor Dichtung als ultieme vorm van waarheid over het menselijk tekort. Iedere historische roman gaat uiteindelijk meer over de tijd waarin deze is geschreven dan over de tijd die wordt beschreven.”

Ben je er nog bij?

Alkibiades telt 900 pagina’s. Ik ken twee mensen die het gelezen hebben en een veelvoud die vinden dat ze het moeten lezen maar er tegenop zien als een hobby-fietser tegen de Mont Ventoux. De Draaischijf telt bijna 500 pagina’s. Timmermans, met een drukkere agenda dan wij allemaal bij elkaar, heeft ze allebei gelezen. Dat is natuurlijk zeer te prijzen, alleen krijg je bij hem altijd het gevoel dat hij dat zelf ook vindt. 

In de lezing neemt hij je verder niet mee in de inhoud - dat is ook ondoenlijk - maar vertelt hij wat hij er uit heeft gehaald. Op zo’n manier dat je er geen grip op krijgt. Je voelt meer 'O...' dan 'O ja'. Je krijgt niet het gevoel dat je aan de hand van Timmermans je kennisachterstand inloopt. Natuurlijk moest ik ook nog eens opzoeken wat Dichtung is. Dom van me dat ik ook dat niet weet.

Al lezende vroeg ik me af waarom Timmermans zijn verhaal zo ingewikkeld, intellectueel en ontoegankelijk maakte want hij is juist ook goed in het tegenovergestelde. Misschien is het wishful thinking maar ik kon alleen maar bedenken dat Timmermans zich zo opstelt omdat hij nog niet echt in de spotlights wil treden. Dat zag je ook bij de bekendmaking van het verkiezingsprogramma. Dat werd alleen per mail rondgestuurd, zonder presentatie of persconferentie.

Het zal je niet ontgaan zijn dat de politiek in chaos verkeert. Vrijwel iedere dag is er een onverwacht afscheid of een nieuwe splitsing. De trekkeropmars van BBB loopt vast in het eigen succes. Verlosser Pieter Omtzigt maakte bij zijn eerste daad als partijleider - het aanstellen van een woordvoerder - meteen een blunder. Timmermans hoeft alleen maar zo lang mogelijk in de coulissen te wachten totdat iedereen alles zat is en dan kan hij op het podium naar voren treden als de ervaren, doordachte politicus waar half Nederland op zit te wachten.

Zo bekeken is het dan helemaal niet de bedoeling dat de speech veel aandacht trekt. En heeft hij daarom deze keuze gemaakt. Een lezing waar verder niemand het over heeft. Ja natuurlijk, er zitten wat hapklare brokken in voor de media. Zoals deze:

“Ondertussen lijkt het schip van staat steeds meer op een uitgewoonde woonboot. Het drijft nog wel en steekt op het eerste gezicht nog altijd gunstig af bij vele andere schepen aan de Europese kade. Maar vanbinnen is het uitgewoond en dringend toe aan een structurele opknapbeurt zodat het ook de stormen die op ons afkomen goed kan doorstaan en door de Nederlanders weer meer vertrouwd wordt als een plek waar je terecht kan, mocht je beschutting, hulp of advies nodig hebben.”

De uitgewoonde woonboot van Rutte. Leuk bedacht door schipper Frans van de linkse reddingsbrigade. Maar het werd er wel even met de haren bijgesleept want de strekking van zijn lezing was een andere. Die ging over het verschil tussen goed en kwaad en hoe om te gaan met degene die je als de kwade ziet.

Dat zou je kunnen zien als een heimelijke voorbereiding op hernieuwde samenwerking met de VVD. Of een van de andere rechtse partijen. Dat is natuurlijk ook het probleem van Timmermans, dat hij weet dat er grote kans is dat hij aan zijn succes ten onder zal gaan. Als hij wint en de grootste wordt zal hij - tenzij er nog een wonder gebeurt - in het kabinetsbed moeten stappen met VVD of BBB of Omtzigt. Dat zal hem door niemand in dank afgenomen worden. Hij staat daar dus nu in zijn trouwkostuum te wachten op een gedwongen huwelijk. De lezing is op die manier ook een gedachte-oefening voor zichzelf. Hij is z’n geweten aan het trainen.

Toch las ik het verhaal heel anders. Er viel me namelijk wat op aan de lezing. Het is bijvoorbeeld gebruikelijk om in dit soort betogen Hannah Arendt aan te halen, de Duitse filosofe die trachtte de bacterie van het Kwaad te ontleden. Timmermans doet dat niet. Wellicht omdat hij dat te voor de hand liggend vindt maar daardoor viel me op dat hij alleen maar aan mannen refereert. Sterker nog, alleen maar Oude Witte Mannen. Van Goethe tot Pfeiffer.

Dat is denk ik niet voor niks want het is een slimme vent die niets zomaar doet. Naast het hierboven geschetste coalitiedilemma heeft Timmermans nog een groot ander probleem. Hij is zelf een Oude Witte Man (OWM). Dat is niet erg als je aan het hoofd staat van 50Plus maar wel als leider van de prille, progressieve combinatie GroenLinks-PvdA.

Het OWM zijn is een probleem, weet ik uit ervaring. Al snel komen zulke mannen betweterig over, als ze dat al niet gewoon zijn. Ze voelen zich tegelijkertijd onzeker, zijn bang voor de verandering in de samenleving, ervaren zich snel bedreigd en tonen weinig coulance ten opzichte van nieuwe generaties. Ze houden krampachtig vast aan de macht ook al weten ze dat ze die op korte termijn zullen gaan verliezen. Timmermans bereikt over 5 jaar de pensioengerechtigde leeftijd, maar ik denk niet dat hij zich daar iets van aantrekt. Het grote probleem van OWM is ook dat ze vaak menen eeuwig recht te hebben op automatische promotie in plaats van dat ze accepteren dat het hoogtepunt van je carrière rond je 50e ligt. Ook dat leidt tot allerlei complicaties.

Timmermans weet dat allemaal. Hij weet dat hij die OWM's voor zich moet zien te winnen en tegelijkertijd geloofwaardig moet blijven voor de ongeduldige jonge generaties die overal stilstand zien. De culture wars zijnnog nooit op zoveel slagvelden tegelijk gevoerd.

Als je de speech zo leest, kun je het zien als een poging de strijd te bedaren, de polarisatie terug te dringen, begrip te hebben voor elkaar. Daarom spreekt hij respectvol over een OWM van De Telegraaf. Het is zowel een oproep aan OWM's als aan de jonge generaties. Hak niet op elkaar in. Zoek in de tegenstander niet louter naar het Kwaad. Dat was natuurlijk ook wat Abel Herzberg trachtte. Het is de uitweg uit de oorlog.

Alleen was de realiteit dat de nazi’s daar geen boodschap aan hadden.