Fort Europa als multicultureel ideaal

Wie een uitweg zoekt vanuit de misère van mensensmokkel, bed-brood-en-bad, en botsende burgemeesters en ministers, moet niet zoeken op de vierkante centimeter. Nee, de oplossing ligt in de geschiedenis, betoogt Esseline van de Sande. Tijdens een kajaktocht over de Eufraat kwam zij langs het 2300 jaar oude Fort Europa en werd zij herinnerd aan onze gedeelde waarden.

Het is lente, 2015. Uit het ijskoude zeewater voor de Italiaanse kust vissen de Europese grensbewakers meer dan 3200 dode lichamen: mannen, vrouwen en veel kinderen

Een overleden moeder spoelt aan met haar pasgeboren baby, de navelstreng tussen beiden is intact. Vluchtelingen deels uit Syrië, deels uit Afrika spoelen aan als wrakhout op de kust van Fort Europa. Mensen ontvluchtten de verschrikkingen van oorlog, legden hutje bij mutje en leverden zich noodgedwongen uit aan mensensmokkelaars. Moedige maar ook wanhopige mensen die een uitzichtloze toekomst daar verruilen voor een gevaarlijke overtocht met uiterst onzekere afloop. In Nederland vergaderen leidende politici tien dagen over het minimumpakket voor humanitaire opvang: bed-brood-en-bad. 

Het is lente, 2010. Het koele water van de Syrische Eufraat stroomt langs mijn kajak. Al Lateef, de Zachtmoedige, deint mij zachtjes op de golven van de eeuwenoude rivier. Ik vaar langs de westkant van wat ooit het oude Mesopotamië was. Ergens hier lag het Bijbelse paradijs. Voor me doemt een oud fort op. Het blijkt Fort Europa te zijn. De Syrische opzichter en bewaker wenkt me, verwelkomt en nodigt uit voor een lunch in zijn kantoortje, midden in het oude fort. 

Ik bevind me in Syrië, 20 kilometer voor de grens met Irak. Dura Europos ligt al meer dan 2300 jaar aan de oevers van de Eufraat. Dit Hellenistische fort was een bolwerk in een multiculturele stad. Archeologen ontdekten de overblijfselen van Griekse, Parthische en Romeinse tempels, diverse kerken, moskeeën en synagogen. De stad lag indertijd op een van de drukste handelsroutes, op de grens tussen Oost en West. Er werden tal van talen gesproken. Dit gebied wordt algemeen beschouwd als de bakermat van de westerse beschaving. Hier werd het alfabet bedacht, hier werd het wiel uitgevonden en ontstonden de voorlopers van de drie wereldgodsdiensten jodendom, christendom en islam.

Wat een ander beeld van Fort Europa. Welvaart door handel, tolerantie en kruisbestuiving.

Ruim 2000 jaar na Dura Europos kwam de Europese Unie tot stand. Het trauma van de Tweede Wereldoorlog leidde tot een gedeeld ideaal: nooit meer oorlog. Het antwoord was simpel en doeltreffend: economische integratie, een vrije handelsmarkt, voedselzekerheid en waarden van democratisch bestuur en respect voor mensenrechten.

In de geschiedenis ligt de wijsheid besloten die ons ook nu kan leiden naar een duurzame oplossing. Om een perspectief op de toekomst te herwinnen moeten we terug naar de kern van vrijheid door samenwerking en rechtsstatelijkheid.

Het debat is gevangen door de sores van het heden. Daarbinnen begint de geschiedenis op 11 september 2001. Internationaal terrorisme en veiligheid bepalen het denken. Maar dit korte termijn perspectief conflicteert met de diepe waarden van democratisering en respect voor mensenrechten. Europa, het continent dat altijd naar buiten gericht was, oriënteerde zich naar binnen. ‘Fort Europa’ als kasteel met permanent opgetrokken ophaalbrug. George Joffé heeft gewezen op de grote consequenties voor de aan Europa grenzende buurlanden in het Midden-Oosten. Joffé: “Alle vragen die druk zetten op de regimes moesten wijken voor de in Europese ogen grotere dreiging van terrorisme.”

De misère op open zee toont de onhoudbaarheid van die keuze aan. Joffé stelt een andere benadering van het Midden-Oosten voor met een aantal maatregelen, waarvan de herziening van de Trans-Atlantische verhouding misschien nog wel de belangrijkste is. Daarnaast heroverweging van Europese basiswaarden en een evaluatie van het veiligheidsbeleid in en buiten Europa en de relatie met islamitische gemeenschappen binnen Europa.

Ons debat is a-historisch en tegelijk niet toekomstgericht. We praten in de categorieën van de negentiende eeuw toen natiestaten werden uitgevonden. Maar wie de kranten openslaat ziet dat de grenzen tussen buitenlands- en binnenlands beleid ten ene male zijn vervaagd. Buitenland is binnenland, binnenland is buitenland. ‘In Rotterdam slaapt niemand op straat’, luidt de met ruime meerderheid aangenomen motie van de Rotterdamse gemeenteraad. 

In 2010 kreeg ik thee geschonken in het oude Fort Europa. Het fort bewaakte een handelscultuur van uitwisseling, creativiteit en gastvrijheid. Deze gastvrijheid ademt een diepe beschaving uit die in schril contrast staat met de opgehaalde ophaalbrug in ons Fort Europa. Ook de zakenwereld is van mening dat Europa mogelijkheden laat liggen door een isolationistische houding. Het Midden-Oosten verbindt China, India en Afrika.

Openheid, pragmatische actie en versoepeling van toelating in Europa van burgers uit buurlanden in het Midden-Oosten gebaseerd op wederzijds respect is onvermijdelijk. Ons debat is teveel gefixeerd op de mediale werkelijkheid van het moment. Een herwaardering op historische gedeelde Europese waarden biedt ons een beter perspectief.

Esseline schreef ‘Vaartocht over de Eufraat’, Uitgeverij Contact 2005/Uitgeverij Fosfor 2013.