Filosoferen over oorlog, nu de oorlog nadert en vrede steeds verder uit zicht raakt

Nico schrijft een serie over oorlog. Dit is de tiende aflevering.

Als ik Google raadpleeg over oorlog en filosofie, dan stuit ik als eerste op Aristoteles. Volgens hem hoort oorlog bij de menselijke samenleving en is oorlog voeren een deugdzame bezigheid. In zijn ‘Ethica’ merkt hij op dat oorlog voeren geen doel op zichzelf is. “We verrichten arbeid om vrije tijd te hebben en we voeren oorlog om in vrede te leven.”

Ja, zo kun je er ook tegen aan kijken. Ik voel mij meer aangetrokken door filosofen voor wie vrede belangrijker is.

In het blad Argus (13/3/2024) heeft Frans Saris het over de Nederlandse verlichtingsdenker Spinoza die de weg wijst naar een betere wereld.  Hij put uit de biografie ‘Spinoza, Life & Legacy’. Saris schrijft: “Voor wie vrede en veiligheid fundamentele waarden zijn, die verwacht van de staat dat de misdaad die oorlog heet wordt voorkomen. Drieënhalve eeuw geleden wees Spinoza ons al de weg, hij liet een magistrale erfenis na. Maar we hebben het tij nauwelijks weten te keren.”

Als het gaat om het verschijnsel oorlog, is Kant mijn lievelingsfilosoof. Hij pleit voor de eeuwigdurende vrede. Het Kantiaanse ideaal komt neer op een wereld die wordt verenigd door democratie en handel.

Ik kwam op Kant na het lezen van een essay door Peter Giesen in de Volkskrant. (20/4/2024) Wat mij betreft is zijn verhaal de beste bijdrage aan de discussie over het pro en contra van een eventuele naderende oorlog. Het sleutelverhaal - tot nu toe - van deze serie.

Giesen hangt zijn essay op aan de nieuwe biografie ‘Kant – De revolutie van het denken’ geschreven door Marcus Willaschek, toetst de denkbeelden van Kant aan de actualiteit om tot de conclusie te komen dat, hoewel zijn vredesideaal steeds verder uit zicht raakt, Kants denken juist nu relevant is.

Het Volkskrant-artikel begint de constatering dat het aantal conflicten in de wereld sinds het einde van de Koude Oorlog niet meer zo hoog is geweest om vervolgens de link te leggen naar het ideaal van de eeuwige vrede zoals dat driehonderd jaar geleden door Kant werd geformuleerd. Hij stelde een verbond van soevereine staten voor die hun geschillen vreedzaam oplossen. Met de oprichting van de Verenigde Naties in 1945, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) en de naoorlogse Europese eenwording kwam dat deel van Kants ideaal een stap dichterbij.

Zijn beroemde pleidooi ‘Naar de eeuwige vrede’ staat goed beschreven in deel 3 van de boekenreeks Filosofie, uitgegeven door Company of Books. (2005) Volgens de biograaf Willascheck was dat geen blauwdruk of toekomstvoorspelling. ‘Kant wilde slechts laten zien dat een vreedzame ordening mogelijk was. En zolang die mogelijkheid bestaat, zijn we uit moreel zelfrespect verplicht te blijven streven naar rechtvaardigheid, democratie en vrede. Als we die doelstellingen opgeven, verliezen we onze menselijkheid.’

En: ‘Kant was geen zoetsappige vredesdenker. Hij vond niet dat de meeste mensen deugen. Integendeel, hij zag dat de mens geneigd is tot egoïsme, afgunst en agressie. ‘Uit zulk krom hout als dat waaruit de mens gemaakt is, kan nooit iets getimmerd worden dat helemaal recht is’, zei Kant. Ook had hij een groot vertrouwen in de beschavende werking van handel. Handel brengt mensen – en landen – met elkaar in concurrentie, maar vereist uiteindelijk vreedzame coëxistentie. ‘De mens is van nature egoïstisch, maar heeft ook anderen nodig. Hoe dom en feilbaar hij ook kan zijn, uiteindelijk zal hij voor vrede en welvaart kiezen, omdat zijn belangen daarmee het beste gediend zijn.’

Kant formuleerde de volgende voorwaarden om tot eeuwige vrede te komen:

• De burgerlijke constitutie in elke staat behoort republikeins te zijn.
• Het volkenrecht dient gebaseerd te zijn op een federalisme van vrije staten.
• Het wereldburgerrecht behoort beperkt te zijn tot de voorwaarden van algemene gastvrijheid.

Wilt u ook dieper nadenken over het thema oorlog en vrede, dan raad ik u aan het volledige essay van Peter Giesen te lezen. Hij noemt Kant de filosoof van de hoop. We mogen niet opgeven, zolang er hoop op verbetering is. ‘We moeten blijven streven naar een betere wereld, ook al is het tegen de klippen op, omdat we anders onze menselijkheid verliezen.’ De lijfspreuk van de Verlichting was: ‘Durf te denken’. Volgens Kant gaat het daarbij niet om een gebrek aan verstand, het is een gebrek aan moed.

Ik doe een poging om bovenstaande in simpele taal vertalen. Het gaat daarbij om het zetten van eerste stappen.

Bent u een burger, streef er dan naar om wereldburger te worden. En ga op zoek naar een partij die vreedzame samenwerking tussen democratische staten (liefst republieken) hoog in zijn vaandel heeft staan. Vraag u af of uw belangen ook meer gediend zijn met vrede en welvaart dan oorlog en geweld.

Bent u een land of politieke partij, kies dan voor samenwerking binnen de VN en hanteer de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens als leidraad voor uw beslissingen. Daar wil ik nog aan toevoegen dat de VN het vetorecht zou moeten vervangen door stemmen met grote, nader af te spreken, meerderheden.

Durf te denken, in het besef dat gebrek aan verstand is minder erg dan gebrek aan moed.

En nu weer terug naar de realiteit.

Volgende keer: De top tien van oorlog en geweld.