Fatsoenlijk vluchtelingenbeleid vereist een fatsoenlijke portie humaniteit

De Westerse samenleving heeft zich altijd erop laten voorstaan dat zij open en humaan is. Het eerste komt tot uiting in de waarden dat elke burger gelijk is en dezelfde kansen heeft als anderen. Dat wordt niet altijd gehaald, maar het is wel een richtinggevende waarde van onze samenleving. Het tweede, de humaniteit, is geïnstitutionaliseerd in het sociale zekerheidsstelsel en het vluchtelingenbeleid. En deze humaniteit is de afgelopen decennia eerst langzaam en vervolgens versneld afgeknepen. Daarmee verloochent Europa een belangrijke waarde die historisch haar identiteit heeft bepaald.

Volgens het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties mogen migranten asiel aanvragen in het eerste land dat zij fysiek binnenkomen. Tot nu toe echter hebben West- en Oost-Europese landen geweigerd om aangekomen vluchtelingen in Europa te zien als hun verantwoordelijkheid. En omdat de mediterrane landen Griekenland, Malta, Italië en Spanje als eerste over land en zee vanaf het Afrikaans continent en vanuit het Midden-Oosten worden bereikt, dragen zij veruit de meeste lasten.

De tragiek van deze migratie openbaarde zich duidelijk in 2015 ten tijde van de massale uitstroom van vluchtelingen vanuit Syrië. Wie herinnert zich het aangespoelde levenloze lichaam van de driejarige Alan niet? De boot waarmee hij en zijn familie het Griekse eiland Kos probeerden te bereiken, zonk. Samen met hem kwamen toen ook elf anderen om, waaronder zijn moeder en vijfjarige broer. De wanhoop van de vluchtelingen om een dergelijke overtocht te wagen werden eindelijk zichtbaar in de westerse media. Het medeleven was echter van korte duur toen de omvang van de stroom vluchtelingen toenam en de vluchtelingen via Griekenland vaak te voet verder trokken naar West-Europese landen.

Hongarije was een van de eerste om de vluchtelingen te blokkeren. Europeanen zagen vluchtelingenfamilies slapen op de perrons van de treinstations en te voet verder trekken naar Duitsland. In tegenstelling tot Hongarije besloot Angela Merkel om vluchtelingen op te nemen: ‘ Wir schaffen das ’. Dat werd haar niet altijd in dank afgenomen. In Nederland liepen de meningen en gevoelens sterk uiteen, maar de afwijzing overheerste. Terwijl GroenLinks en SP wilden vasthouden aan het vluchtelingenverdrag nam Premier Rutte (VVD) samen met Diederik Samsom (PvdA) zich voor om de grote stroom vluchtelingen ‘in te dammen’. Het lot was hen gunstig gezind: in 2016 werd Nederland roulerend voorzitter van de EU en stond zo aan de wieg van de beruchte vluchtelingendeal met Turkije. Kern van die deal was dat vluchtelingen onderweg naar Europa werden opgevangen om te voorkomen dat zij aan de Europese deur zouden kloppen. Dat heeft geleid tot een enorme concentratie van mensen die in zeer behoeftige, om niet te zeggen mensonterende omstandigheden in kampen werden ondergebracht. Soortgelijke omstandigheden zijn ook aan te treffen op de Griekse eilanden en in Italië. Dat Europa door deze afkoop een nieuwe menselijke beerput creëert en zodoende een bron van ellende, radicalisme en terrorisme, notabene aan haar eigen poort, is een gedachte die bij weinigen opkomt.

Door het afbranden van het vluchtelingenkamp Moria op het Griekse eiland Lesbos vorige maand, met circa 13.000 ontheemden, kon de ellende niet groter zijn. Of de opzet van een nieuw kamp daar verbetering in zal brengen, valt te betwijfelen. Want hoewel Europa veel aandacht schenkt aan de situatie aldaar, is de hulpverlening ronduit beschamend. Gebrek aan elementair onderdak, voedsel, elementaire voorzieningen en zorg van zieken en kinderen, en vooral het ontbreken van een toekomstperspectief zijn de meest opvallende zaken. Jazeker, Europa wijst vaak naar de Oeigoeren die in China in vergelijkbare kampen zijn opgesloten of naar de muur tussen de VS en Mexico die Trump zo graag wil bouwen, maar verschilt in haar beleid van afwijzing en isolement niet veel van deze landen.

Toch bestaat er een verschil tussen die landen en Europa. China en de VS kennen één regering, terwijl Europa bestaat uit verschillende regeringen. En hier is Duitsland, die in de persoon van Angela Merkel het morele kompas van Europa was, een belangrijke rem geweest van de morele ontaarding. Merkel stond niet alleen een voor Europese begrippen opvallend ruimhartige opname van niet-Westerse vluchtelingen voor, maar ging ook tegen de Europese reflex in om de grenzen te sluiten. Zo nam ze het voortouw door vrijwel direct na de brand op Lesbos 1.533 vluchtelingen op te nemen. Bovendien pleitte ze voor een actieve houding van de EU die jarenlang een afwerende houding heeft aangenomen en de verantwoordelijkheid geheel aan Griekenland had overgelaten. Deze opening stuit op veel weerstand van enkele EU-landen waaronder Hongarije. Nederland – die meestal Duitsland braaf navolgt – is na veel moeite bereid een symbolische druppel van 100 vluchtelingen op te nemen.

Het gebrek aan bereidheid om vluchtelingen op te vangen heeft geleid tot de verklaring dat het bestaande vluchtelingenbeleid gefaald heeft. Dus presenteert de EU, met dit keer Duitsland in de voorzittersrol, nieuwe plannen waarin financiële en menselijke lasten tussen de landen worden verdeeld. Maar zelfs als de EU-landen bereid zijn het geld op te brengen, in welk land moeten de mensen dan worden ondergebracht? Een tweede Turkije-scenario ligt in het verschiet. Ook de nieuwe plannen van de EU worden dus geïnspireerd door dezelfde reflex: ‘bij ons is er geen plaats voor niet-Westerse vluchtelingen. Ik betaal desnoods voor het weghouden van die mensen, maar laat ze alsjeblieft wegblijven.’ De kern van het probleem is dus niet dat het vluchtelingenbeleid geld kost, maar de afkalvende humaniteit waarop dit continent zich laat voorstaan. Fatsoenlijk vluchtelingenbeleid vereist een fatsoenlijke portie humaniteit. Door het gebrek hieraan is ook het nieuwe vluchtelingenplan gedoemd te mislukken.