Europese Unie moet toegroeien naar een gemeenschap waar autonomie en verbinding geen vijanden zijn

Zowel als individu, maar ook als collectief groeien we langzaam, met vallen en opstaan, naar een bewustzijn dat in staat is om autonomie op een vrije manier naast verbinding te laten bestaan. Een bewustzijn waarbij autonomie en verbinding geen vijanden zijn, maar waarbij waarachtige verbinding enkel kan ontstaan vanuit autonomie. Dit bewustzijn is volgens mij enkel mogelijk vanuit het hart en niet vanuit het hoofd. Het hart kent een paradoxale waarheid, terwijl het hoofd de waarheid ziet als rechtlijnig, feitelijk, vanuit de logica van oorzaak en gevolg.

De werelden vanuit het hoofd en het hart staan vaak tegenover elkaar, waardoor ze botsen en mensen elkaar niet begrijpen. Zelf maak ik dat bijvoorbeeld mee bij het WMO-beleid dat door gemeentes wordt ontwikkeld. De overheid en gemeentes spreken de taal van het hoofd, van het rationele systeem. Zorgaanbieders spreken vaak de taal van het hart, de menselijkheid. En die werelden zijn maar moeilijk te verbinden. Het probleem is dat de rationele wereld van het systeem gekoppeld is aan ons economisch systeem, zodat deze vaak leidend is. En mensen, burgers die het onderspit delven, zich niet gezien voelen. Dat zagen we bijvoorbeeld bij de Toeslagenaffaire, de gaswinning in Groningen en vroeger bij de kolenwinning in Limburg. Telkens het systeemdenken tegenover de waarden van het menselijke.

De Europese Unie is ook een voorbeeld van systeemdenken, waarbij het hart, het menselijke, de bezieling ontbreekt. Hierdoor is er veel weerstand van burgers bij beleid dat door Europa wordt ontwikkeld, bijvoorbeeld het klimaatbeleid. Burgers zijn bang dat de eigen identiteit van landen wordt opgeofferd voor Europa. In mijn visie zou Europa zijn kracht juist moeten halen uit de eigen identiteit van landen en de kracht daarvan. In plaats van dit op te offeren voor zogenaamde verbinding, die er in theorie wel is, maar niet wordt ervaren door burgers. Vaak staan nu de voorstanders van een sterk Europa, die de verbinding en samenwerking benadrukken tegenover de tegenstanders, die opkomen voor de vrijheid en eigen identiteit van landen. Ik denk dat we moeten toegroeien naar een bewustzijn waarbij autonomie en verbinding geen vijanden meer zijn, maar elkaar versterken en nodig hebben. Dit gaat voorbij het denken in termen van politiek links en rechts.

Het lijkt alsof we, collectief, maar moeilijk kunnen omgaan met het “ik” van autonome landen. Alsof vrijheid per definitie onbetrouwbaar is. Alsof staten, net als mensen, niet worden vertrouwd wanneer zij zelfstandig zijn, en daarom liever worden ingebed in machtsstructuren die van bovenaf samenhang afdwingen. Verbinding wordt dan geen ontmoeting, maar een constructie. Niet voor niets worden de door de staat bestempelden ‘soevereinen’ als vijandig gezien, staatsgevaarlijk, crimineel. Het klopt dat deze groep hun onafhankelijkheid soms gepaard wil laten gaan met geweld, waardoor zij ook weer doorslaat naar de ene pool van autonomie. Het gaat er juist om autonomie en het samen te verbinden met elkaar. Dat kan alleen door te groeien in bewustzijn.

Terug naar de Europese Unie. In theorie geloven we in samenwerking tussen vrije naties. In de praktijk blijkt die vrijheid vaak te veel ruimte te laten voor verschil, voor eigenheid, voor het risico dat een land zich onttrekt aan het gezamenlijke project. En precies dat risico lijkt onverdraaglijk. Daarom worden verbindingen vastgelegd in verdragen, regels, sanctiemechanismen en toezicht. Niet omdat we zo sterk verbonden zijn, maar juist omdat we dat niet zijn.

De Europese Unie is daarvan een sprekend voorbeeld. Ontstaan na de Tweede Wereldoorlog uit de begrijpelijke angst voor oorlog, is zij gebouwd op economische integratie en juridische borging. Een vredesproject, gebouwd op beheersing van macht via structuren, niet op basis van vertrouwen. Een traumabewuste constructie, effectief, op basis van controle. Markt en recht zijn immers beheersbaar. Identiteit, zingeving en innerlijke instemming zijn dat veel minder. Zo ontstaat een unie die functioneert, maar zelden bezielt. Een verband dat stabiliteit afdwingt, maar weinig ruimte laat voor een organisch “wij”. Een wij dat ontstaat vanuit autonomie, soevereiniteit. Dat bewegelijk is en vrij. Niet star en opgelegd.

Dat roept de vraag op wat soevereiniteit vandaag eigenlijk nog betekent. Formeel zijn staten autonoom. Zij kiezen hun vertegenwoordigers, sluiten verdragen, kunnen zelfs uittreden. Maar functioneel wordt die autonomie steeds verder uitgehold, vooral waar het economie, geld en regelgeving betreft. Soevereiniteit verdwijnt niet abrupt, maar verdunt, tot zij nog vooral symbolisch bestaat. Dat is precies wat Europa verzwakt, terwijl het juist zo krachtig zou kunnen zijn als het de autonomie van landen en samenwerking daartussen zou kunnen versterken.

Toch ligt het probleem dieper dan instituties. Staten gedragen zich opvallend vaak als vergrote persoonlijkheden. Een onzeker of gekrenkt ego zoekt vanuit machtsdenken houvast in controle. Wat innerlijk ontbreekt, wordt uiterlijk georganiseerd. Waar vertrouwen ontbreekt, ontstaat hiërarchie. Waar verbinding niet wordt gedragen, wordt zij opgelegd. En is angst de basis voor deze niet gedragen verbinding. En wordt angst ook de basis om verbindingen te organiseren, zoals de angst voor Russen in onze achtertuin. Zoals de angst voor een volgende Wereldoorlog zoals Mark Rutte dit vorige week schetste.

Vrije verbinding veronderstelt volwassenheid. Het vermogen om verschil te verdragen. De bereidheid om het risico te nemen dat de ander nee zegt. Dat geldt voor mensen, maar ook voor landen. En precies daar wringt het. Want echte gelijkwaardigheid is kwetsbaar. Zij laat zich niet afdwingen, niet dichttimmeren, niet managen. In plaats daarvan ontstaat een technocratische orde waarin staten steeds meer functioneren als beheereenheden. Burgers worden stakeholders. Beleid wordt management. Wat resteert is efficiëntie zonder ziel, wat sommigen cynisch aanduiden als een “B.V.”-constructie van de staat. Zeker als deze verbinding wordt gestuurd door een neoliberaal economisch systeem, waarbij de vrije markt wordt gezien als oplossing voor alle problemen. Terwijl steeds meer blijkt dat deze neoliberale economie de veroorzaker is van de vele problemen waar we momenteel als samenleving mee worstelen.

Het probleem is dan ook niet dat landen samenwerken, maar de manier waarop. Verbinding die niet voortkomt uit innerlijke instemming en een inhoudelijk motief, maar uit angst voor desintegratie, blijft fragiel. Zij vraagt voortdurende controle en steeds fijnmaziger regels. En hoe meer regels, hoe minder vertrouwen. Een vicieuze cirkel, die in stand wordt gehouden door angst te propaganderen. Onveiligheid als machtsmiddel.

Misschien vraagt onze tijd daarom niet om nieuwe verdragen of instituties, maar om iets fundamentelers: de waardering van autonomie als voorwaarde voor echte verbinding. Alleen wie zichzelf draagt, kan zich werkelijk verbinden. Alleen waar vrijheid wordt vertrouwd, kan een gemeenschap ontstaan die niet van bovenaf wordt opgelegd, maar van binnenuit wordt gedragen. Zolang we dat niet onder ogen zien, zullen we blijven bouwen aan structuren die wel samenwerken organiseren, maar geen eenheid kennen. En zolang blijft verbinding iets wat geregeld moet worden. In plaats van iets wat vanuit autonomie en soevereiniteit op een organische manier kan ontstaan.

Ik geloof dat deze noodzakelijke autonomie niet kan worden afgedwongen, maar vanuit een groeiend bewustzijn ontstaat. We zijn evolutionair aan het toegroeien van de controle vanuit het hoofd naar een ankerpunt in het hart. Dat klinkt natuurlijk zweverig, maar als liefde en het hart de basis wordt voor ons handelen, dan is er een hele andere werkelijkheid mogelijk. De werkelijkheid van een betere wereld, waarin oorlog niet langer de basis is, maar vrede. Zowel vrijheid als verbinding zijn niet van bovenaf op te leggen, maar ze worden nu van onderop geboren. Daar zijn vele voorbeelden van. Dwars door de machtsstructuren van het oude bewustzijn heen. Dat is de transitie waar we nu inzitten en waar ieder van ons op een eigen manier aan kan bijdragen.