Europa, Turkije en de Middellandse Zee. Een keerpunt

Deze vrijdag besloten de Europese leiders om de deur open te zetten voor uitbreiding van de tot nu toe bescheiden sancties tegen Turkije. Aanleiding is het uitdagende optreden van de Turkse marine in de wateren rond Cyprus en voor de kust van Griekenland. Op het oog een kleine stap. En toch, een belangrijke stap voor Europa die ook door Nederland wordt gedragen.

Turkije is een belangrijke handelspartner van Europa, een populaire vakantiebestemming en NAVO-lid. Europa heeft zo’n vijftien miljoen inwoners van Turkse afkomst, waarvan zeven miljoen in Duitsland. Sedert de komst in 2003 van Recep Tayyip Erdogan, eerst als premier en later als president, is Turkije compleet veranderd. Van een seculiere naar soennitisch-islamitische staat. De generaals zijn (positief punt) ondergeschikt gemaakt aan de politiek. Hoofddoeken in overheidsgebouwen zijn niet meer verboden en eerder regel dan uitzondering. Het Hagia Sophia museum werd een moskee. En niet te vergeten: Turkije is een militaire macht geworden. Toetreding door Turkije tot de Europese Unie is niet meer realistisch. En dus, de Unie heeft zijn zuidgrens getrokken.

Turkije is nu Europees buitenland Turkije, eeuwenlang de brug tussen Europa en Azië is definitief Europees buitenland geworden. Sinds 2016 is van persvrijheid geen sprake meer, noch van onafhankelijke rechtspraak. Mensenrechten worden geschonden. De president heeft zich verregaande bevoegdheden laten toekennen. Sedert 2014, na een periode van succesvolle vredesgesprekken met de Koerdisch-nationalistische PKK en deelname van de Koerdische partij HDP aan de regering, worden de Koerden in Turkije weer vervolgd.

Het oostelijk deel van het land is, om de gevolgen van militaire operaties uit het zicht te houden, hermetisch van de buitenwereld afgesloten. Van tijd tot tijd wordt duidelijk dat het er daar niet zachtzinnig aan toegaat getuige onder andere satelliet opnamen van weggevaagde dorpen. Na zijn machtspositie binnenlands te hebben bestendigd is de president zich op het buitenland gaan richten. Daarmee kan hij tevens de aandacht afleiden van de binnenlandse economische malaise. De hoofdpunten zijn: voortbouwen op de erfenis van het Ottomaanse rijk, beschermheer zijn van alle Turken, en fungeren als hoeder van de soennitische islam. Dit Turkije vindt als regionale grootmacht altijd een buitenlandse vijand die de aandacht afleidt.

Regionale grootmacht Nadat het vanaf 2011 vele anti-Assad-strijdgroepen, waaronder ISIS en aan Al-Qaida gelieerde organisaties, had gesteund houdt Turkije sedert 2019 een aanzienlijk deel van Noord-Syrië bezet met als officieel doel, ‘het vestigen van Syrische vluchtelingen’. Opmerkelijk omdat deze vluchtelingen naar hun woonplaatsen elders in Syrië willen terugkeren en niet naar een gebied zonder werk, familie en voorzieningen. In het door Turkije gecontroleerde Syrische gebied wonen veel Koerden. Met regelmaat verschijnen er berichten dat de Koerden in deze gebieden door vanuit Turkije gesteunde strijdgroepen worden verdreven. Al sedert 2003 heeft Turkije diverse militaire basis in Noord-Irak. Daarmee houdt het greep op Iraaks Koerdistan.

Maar ook in andere richtingen wordt Turkije actiever. Vanaf 2015 zijn er 3000 Turkse militairen in Qatar gelegerd. Formeel in het kader van ‘militaire samenwerking’ maar concreet om Saoedi-Arabië buiten de deur te houden. Turkije beschikt over een legerbasis met zo’n 1500 militairen in Mogadishu, Somalië. Een strategische plek in de hoorn van Afrika. De verwachting is dat daar ook een Turkse marinebasis zal worden gevestigd. Ook beschikt Turkije nog over een marinebasis in Albanië. In Libië steunt het de regering in Tripoli. Door massale wapenleveringen, het vestigen van twee militaire basis, de aanvoer van Syrische strijders (huurlingen) en actieve inzet van drones heeft Turkije de opmars van krijgsheer Haftar succesvol weten te stoppen. Ook in Azerbeidzjan zijn Turkse troepen gestationeerd, worden op grote schaal wapens geleverd en actief F16 gevechtsvliegtuigen en drones ingezet in de strijd tegen Armenië. En met succes: Azerbeidzjan is er in geslaagd aanzienlijke gebieden op Armenië te veroveren. Niet te vergeten: Turkije houdt sinds 1974 Noord-Cyprus bezet.

Enorme gasvoorraden In het oostelijk deel van de Middellandse Zee zijn enorme gasvoorraden ontdekt en vermoed wordt dat er nog veel meer onder de zeebodem zit. Egypte en Israël zijn inmiddels volop bezig met het winnen van gas. Libanon zit op het vinkentouw en Cyprus en Griekenland hebben gevorderde plannen. Turkije, nu nog grotendeels afhankelijk van Russische energie, ziet een enorme hoeveelheid gas voor ‘zijn’ kust liggen, helaas voor Turkije, in Griekse wateren. Daarom heeft de regering Erdogan met Libië in Tripoli een overeenkomst getekend die de territoriale wateren en de economische zone tussen beide landen eenzijdig opnieuw indeelt. Dat betreft een groot deel van het oostelijk Middellandse Zee gebied en het gaat ten koste van Griekse en Cypriotische territoriale wateren. Die eisen op hun beurt van de Europese Unie dat er druk op Turkije wordt uitgeoefend, om te beginnen door middel van sancties. Het risico is groot, elders op de wereld zijn oorlogen gevoerd om kleinere territoriale conflicten.

In de wetenschap dat Europa een economische reus is maar een militaire dwerg, stuurt Turkije keer op keer onderzoeksschepen naar het gebied begeleid door marineschepen. Frankrijk heeft ter ondersteuning van Griekenland en Cyprus een marineschip naar het gebied gestuurd. President Erdogan lijkt uit te proberen hoever hij kan gaan. In het kader van de controle op de uitvoering van het VN wapenembargo tegen Libië wilde een Frans fregat in 2019 een vrachtschip in de Middellandse zee controleren op vervoer van wapens. De Turkse marineschepen die het vrachtschip begeleidden dreigden met een onmiddellijke raketaanval. Het Franse fregat maakte rechtsomkeert en Frankrijk trok zich terug uit de VN-missie tot handhaving van het embargo. Duitsland loopt minder hard van stapel dan de Fransen en zoekt het nu in sancties door de EU. Voor het eerst deinst de EU niet terug voor een confrontatie met een nabije macht uit de middenklasse.

Controle over energie Door in het oostelijk Middellandse Zee-gebied actief naar gas te zoeken, proefboringen te doen en met veel militair vertoon zwakke buurlanden met fait accomplis te confronteren, voert Turkije zijn politieke plan van het ‘blauwe vaderland’ uit. Doel is op energiegebied zelfvoorzienend te worden en bovendien te exporteren en transporteren. Vooral naar de Europese markt, door olie- en gaspijpleidingen vanuit Azerbeidzjan, de Verenigde Arabische Emiraten, Qatar, Irak, Israël en Egypte. Turkije is dan niet meer afhankelijk van Russisch gas, biedt daarvoor zelfs een alternatief en krijgt de dringend nodige buitenlandse valuta. Wie houdt Turkije tegen?

Van president Trump kreeg Turkije carte blanche op enige onvrede na over de aankoop van een Russisch S400 luchtverdedigingssysteem. Een nieuwe Amerikaanse president zal daar niet veel aan kunnen veranderen en Rusland evenmin. Na bezetting van Noord-Syrië heeft Turkije de opmars van de door Rusland gesteunde troepen van president Assad tot stilstand gebracht evenals de door Rusland gesteunde Libische krijgsheer Haftar. In het recente conflict tussen Azerbeidzjan en Armenië, op de Kaukasus, binnen de invloedssfeer van Rusland heeft Erdogan Poetin driemaal in korte tijd zijn macht laten voelen.

Europa, Rusland, Turkije In de beste traditie van de NAVO, gestuurd door de VS, bewaakte Europa tot voor kort vooral de dreiging vanuit Rusland. Turkije, als mede NAVO-lid, werd gezien als bondgenoot. Intussen heeft het land twintig jaar met succes gewerkt aan een technologisch modern leger en vertoont het een sterkere expansiedrift dan Rusland. De EU moet ras een nieuwe en zelfstandige visie op Turkije en het Middellandse Zeegebied ontwikkelen. Daarbij is het de vraag over welke machtsmiddelen Europa beschikt. De militaire capaciteiten zijn gebonden in de NAVO en worden zodoende beperkt door de dominantie van de VS en het medelidmaatschap van Turkije. Voor een militair avontuur is in Europa, misschien met uitzondering van Griekenland, weinig draagvlak. Dit in tegenstelling tot Turkije waar een militaire confrontatie op bredere steun van de bevolking kan rekenen. De invloedssfeer van Europa lijkt daarmee voorlopig beperkt tot het economische vlak.

De autoritaire Erdogan heeft als president nog vele jaren te gaan. Hij bespeelt graag de vijftien miljoen Turkse Europeanen, van wie een groot deel zich sterk verbonden voelt met hun land van oorsprong. Er zijn dus goede redenen om hem duidelijk te maken waar de grens ligt. De soevereiniteit van Europa op het gebied van energie moet niet alleen gelden richting VS en Rusland, maar óók richting Turkije. Europeanen die denken dat het vluchtelingenvraagstuk wel zo’n beetje onder controle is zullen vroeg of laat vanuit Ankara gewekt worden. En degenen die vrezen dat een harde houding ten opzichte van de regering Erdogan Turkije in de armen van Rusland zal drijven vergeten dat die landen vaak tegengestelde belangen hebben. Bovendien is dat, als het gaat om wapentechnologie, wellicht meer een Amerikaans dan een Europees probleem.

Conclusie Turkije is een opkomende regionale macht aan Europa’s grens. Het land heeft een sterk leger en een militair getinte politieke cultuur. De aanvoer van gas vanuit de Middellandse Zee en de doorvoer van gas via Turkije zijn van strategisch belang voor Europa, zeker tegen de achtergrond van het algemene energiebeleid en de klimaatverandering. Het nieuwe normaal is niet alleen een Europa dat minder kan leunen op de steun van Washington, maar ook een Europa dat met zowel Rusland als Turkije buren heeft die rücksichtslos hun eigen belangen nastreven en beide energie en militair optreden zien als de weinige maar effectieve opties die zij hebben om Europa onder druk te zetten. Europa heeft economische macht. Wie romantische ideeën koestert over Europese ‘soft power’ moet dit verhaal lezen. Wat betreft buitenlands beleid zal Europa de fluwelen handschoenen uit moeten trekken. Zeker nu steeds duidelijker wordt dat de Grote Bondgenoot in Washington zijn eigen koers volgt.