De essentiële nuance tussen racist en racistisch

Twee weken geleden ging ik naar de Efteling met een vriend van de familie. Hij is geboren en getogen in Oeganda, een land in het oosten van Afrika. Hij was voor het eerst in Europa, had geen flauw idee wat een achtbaan is en wij gingen ze samen allemaal af die dag. We hadden enorme lol. Aan het eind gingen we een wereldreis maken, vertelde ik hem. Om de dag rustig af te sluiten gingen we naar het Carnaval Festival.

“Ze laten allerlei landen zien,” legde ik uit. ”Kijk, dit is Nederland.” We reden langs dansende paartjes in oud Nederlandse kledendracht. Ik herkende het gelijk; dat is mijn land! Ook Italië, Frankrijk, China, Japan en vele andere landen kwamen voorbij. “En dit is Afrika,” zei ik met enige twijfel in mijn stem. Ik realiseerde me ineens dat ik de naam van een geheel continent noemde, niet een land. Voor ons een enorme aap, donkergekleurde mannetjes in rieten jurkjes met botjes en ringen door hun neus. Ik zag mijn passagier verbaast naar de poppen kijken; is dit Afrika? Hij kwam er vandaan, had dezelfde huidskleur, maar herkende het beeld voor hem totaal niet. Ik voelde me enorm gegeneerd.

Als wij praten over racisme, dan denken we al snel aan de enorm expliciete vormen van racisme die de Westerse geschiedenis, soms tot voor kort, kende. Slavenhandel, de KKK, concentratiekampen voor alles en iedereen die geen pure Ariër was, skinheads en neo-nazi’s. Dat is ons beeld van racisme. Dat zijn allerlei zaken waar de meesten van ons niets mee te maken willen hebben.

Doordat dát ons beeld is van het begrip racisme, kunnen we niet omgaan met het verwijt dat iets wat we doen racistisch is. Want als iets wat we doen racistisch is, dan zouden wij dus racisten zijn?

“Hey, dat ik graag de traditie van Sinterklaas in stand houd, betekent niet dat ik voorstander van de Ku Klux Klan ben, wat denk je wel niet?!”

Het punt is dit. Als je mij vraagt of ik dom ben, zal ik dat in alle bescheidenheid ontkennen. Ik ben zeker niet de slimste mens, maar dom ben ik niet. Maar als je mij vraagt of ik wel eens iets doms heb gedaan, zal ik dat direct bevestigen. Ik doe zo vaak iets doms…

Maar zo is het ook met racisme. Er is een nuance tussen een fanatieke neonazi zijn, en – wellicht onbedoeld – iets racistisch zeggen of doen. Als jij het sinterklaasfeest graag zo wilt behouden zoals je dat als kind ook vierde, dan ben je niet gelijk lid van de KKK. Maar één onderdeel van je traditie is wel degelijk racistisch. En de Efteling is echt een ge-wel-dig themapark waar ik met veel liefde en plezier naartoe ga, maar er zijn wel een paar details die echt niet meer kunnen.

Ja, ook als je geen racist bent, ook als je eigenlijk tegen racisme bent, kan iets wat je zegt of doet racistisch zijn. Dat dit wordt benoemd is niet direct een aanval op jou als geheel.

Pas als we deze nuances bereid zijn te accepteren en daarom durven te erkennen dat sommige aspecten van wat wij doen – als individu of soms institutioneel – racistisch zijn, pas dan kunnen we er een normaal debat over gaan voeren en onze fouten verbeteren. Niet omdat wij de allerergste racisten ever zijn, maar omdat we er ook niet per ongeluk en onbewust bepaalde trekjes van willen vertonen.