Er is momentum voor neosociale politiek, maar een grote overheid moet het durven

Nu veel neoliberale politici uit de politiek stappen, is er momentum om een nieuwe politiek te normaliseren.

Het is al een tijdje hip: (oud-)politici die zich uitspreken tegen het neoliberalisme. Kritieken lijken zeker in campagnetijd van alle kanten op het politiek spectrum te komen op de politieke ideologie die staat voor marktwerking, een kleine overheid, en het maximaliseren van de individuele vrijheid van burgers. Tegelijkertijd wordt er een miljoenennota gepresenteerd waaruit blijkt dat de grote overheid, die sinds de coronacrisis is opgestaan, het komend jaar niet gaat verdwijnen: grote financiële klappen van burgers wil de overheid opvangen om zo bestaanszekerheid te garanderen. Dat klinkt mooi, maar kan dat wel in een land dat ideologisch zo verankerd is in neoliberalisme?

In de aanstaande campagneperiode staan politieke partijen voor de uitdaging om te bepalen in hoeverre Nederland behoefte heeft aan een grote overheid en in welke mate zij de markt moet reguleren. Hoewel dit vraagstuk misschien in de eerste instantie lijkt te gaan over de omvang en verdeling van toeslagen, lonen, en fondsen, gaat het eigenlijk vooral over de spreiding en perceptie van macht.

Het politiek omarmen van neoliberalisme heeft er in de afgelopen decennia voor gezorgd dat mensen zichzelf steeds meer zijn gaan zien als een consument met keuzevrijheid. Deze identiteit gaat gepaard met een logica van ‘ik mag kiezen wat ik wil want het is mijn geld’. Binnen publieke instellingen, zoals scholen en ziekenhuizen, is diezelfde logica dominant geworden in de manier waarop zij momenteel functioneren, zichzelf hebben georganiseerd, en hoe mensen gebruik maken van hun dienstverlening. Het resultaat is dat de zorg en het onderwijs steeds meer zijn gaan lijken op streamingdiensten: net zoals consumenten zelf willen bepalen welke films of series ze kijken, moet het onderwijs of de zorg erop gericht zijn mensen te bieden wat ze verlangen. Bevalt de keuze niet? Dan stapt men over. Hoewel mensen als studenten of patiënten worden aangesproken, verwachten ze binnen dergelijke instellingen wel de vrijheid van een consument.

Het probleem met deze ontwikkeling is niet alleen dat publieke instellingen lijken te zijn veranderd in commerciële warenhuizen, maar vooral dat de neoliberale logica die ermee gepaard gaat ook invloed heeft op mensen hun perceptie van democratische macht. Commerciële vrijheid wordt verward met democratische vrijheid, terwijl consumentenrechten niet gelijk zijn aan democratische grondrechten. Als burger-consument leg je je snel neer bij – of denk je niet eens na over – het mogelijk onrechtmatig handelen van een instantie, want het enige waar je invloed op lijkt te hebben zijn de keuzes die je voorgeschoteld krijgt; je beperkt jezelf tot de keuzes in de frisdrankautomaat, maar niet met de vraag waarom die automaat op een schoolplein staat. Een overheid kan politieke keuzes om commerciële partijen meer ruimte te geven makkelijker verkopen aan burgers wanneer zij zichzelf meer zien als consumenten. Het is dan ook logisch dat het de burger-consument minder boeit dat bedrijven wettelijk de ruimte krijgen om zich schofterig te gedragen, dat lijkt nou eenmaal een consequentie van ons consumptiegedrag, we nemen het op de koop. Politieke weerstand lijkt voor burger-consumenten daardoor bijna ondenkbaar wat weer leidt tot wantrouwen in de politiek: “zo hebben we het nou eenmaal ingericht, daar hebben we maar mee te dealen”, of “het is niet eerlijk, maar dit is nu eenmaal hoe het is.”

Nu veel neoliberale politici uit de politiek stappen, is er momentum om een nieuwe politiek te normaliseren. In plaats van vast te houden aan een ideologie die stuurt op groei, vraagt deze tijd om te handelen vanuit pragmatische oplossingen die huidige en toekomstige generaties ten goede komen. De planeet en de bestaanszekerheid van mensen kan niet langer wachten op potentiële marktwerking die hen misschien gaat helpen. Een nieuwe overheid moet radicale keuzes gaan maken op basis van de belangen van burgers en de planeet.

Misschien kunnen we neoliberale politiek transformeren in neosociale politiek. In plaats van de logica van consumptie te normaliseren, kunnen we een logica van collectiviteit en balans aannemen. Politiek wordt daarin gevoerd vanuit een gemeenschappelijk bewustzijn van maatschappelijke urgentie en creëert wetgeving die aanzet tot collectieve acties. Die urgentie zie je bijvoorbeeld bij uitdagingen als klimaatverandering en digitale veiligheid. De Europese Green Deal en Digital Services Act zijn recente voorbeelden die laten zien – ondanks dat beide ambitieuzer hadden kunnen zijn in de concrete uitwerking van beleid – dat denken vanuit het collectief belang gesteund kan worden vanuit iedere kant van het politiek spectrum. Lobbyende bedrijven moeten plaats gaan maken of zichzelf dusdanig gaan heruitvinden dat zij bijdragen aan de belangen van burgers en de planeet, niet andersom.

Neosociale politiek vraagt om lef: het vraagt om te breken met een dominante vorm van politiek en een nieuwe koers te kiezen (en deels uit te vinden). Als de grote overheid echt na de verkiezingen blijft bestaan, laat dat dan een overheid zijn die ook radicaal andere politiek durft te voeren: een grote overheid die voorziet in onmiddellijke, collectieve, en lange termijn oplossingen. Het feit dat zoveel politici zich vaker openlijk uitspreken tegen neoliberalisme laat zien dat er potentie is voor een nieuwe politieke houding van een grote overheid. Hopelijk kan zo’n overheid ook bijdragen aan het minder normaal maken van de burger-consument die zichzelf ziet als klant in het onderwijs of kan shoppen in de zorg. Dat betekent investeren in dat burgers zich meer bewust worden van hun politieke macht. Niet alleen door educatie, maar juist door te kiezen voor een nieuwe politiek die een logica van collectief denken cultureel normaliseert.