Elon Musk wil geen debat maar een extreemrechtse echokamer

Nieuwe technologie kan tegelijkertijd een zegen en een vloek zijn. De uitvinding van de boekdrukkunst leidde bijvoorbeeld vrijwel meteen tot de grootschalige verspreiding van dodelijke desinformatie. Een van de eerste bestsellers betrof een handboek waarin niet alleen werd uitgelegd hoe je heksen kon herkennen maar ook hoe je hen moest martelen en het beste kon straffen. Tienduizenden mensen vonden daardoor de dood.

De drukpers zorgde voor een informatierevolutie. Geschriften waren niet langer voorbehouden aan een kleine (geestelijke) elite, maar kwamen binnen het handbereik van steeds groter deel van de bevolking. De boekdrukkunst gaf de Reformatie een zetje in de rug, maar daarmee ook de godsdienstoorlogen die Europa eeuwenlang teisterden. Al met slaat de balans positief uit: zonder boekdrukkunst geen verlichting, moderne democratie of wetenschappelijke revolutie.

Toen internet begin jaren negentig toegankelijk werd voor het grote publiek waren de verwachtingen hooggespannen. Internetters waren niet langer afhankelijk van wat de traditionele media hun voorschotelden, maar konden zelf hun informatie over de meest uiteenlopende onderwerpen bij elkaar sprokkelen. De komst van sociale media begin deze eeuw leek de emancipatie van de burger te vervolmaken. Opeens had iedereen een eigen drukpers. Er zou een marktplaats van ideeën ontstaan, waar de beste ideeën als vanzelf komen bovendrijven, voorspelden optimistische internetgoeroes.

Net als bij de uitvinding van de boekdrukkunst zijn de resultaten gemengd. De nieuwe communicatiemiddelen leken aanvankelijk een zegen voor wie de wereld ten goede wilde veranderen. In 2008 sloten meer dan twee miljoen Colombianen zich aan bij een via Facebook georganiseerd protest tegen de FARC. Zij riepen onder meer op tot de vrijlating van de politica Ingrid Bétancourt. Tijdens de Arabische Lente in 2010 en 2011 werd er gesproken van een Facebookrevolutie.

Een bepaald menstype mag de laatste jaren graag zeuren over de cancel-cultuur, waardoor je tegenwoordig niets meer zou mogen zeggen. Die klagers lijken te zijn vergeten hoe het vroeger was. De Belgische cartoonist Lectrr bedacht de term kanselcultuur om het pre-internettijdperk te beschrijven: een select groepje witte mannen legde eeuwenlang vanaf de kansel (en later ook in de krant of op radio of tv) uit hoe de wereld in elkaar zat. Dankzij sociale media hebben nu hele nieuwe groepen een podium gekregen. Het palet aan meningen en opiniemakers is in alle opzichten veelkleuriger geworden.

De afgelopen jaren is er vooral aandacht voor de schaduwkanten van sociale media. Na het uitbreken van pandemie verspreidden coronaontkenners en antivaxxers op grote schaal hun dodelijke desinformatie, met alle gruwelijke gevolgen van dien. In Myanmar werd Facebook misbruikt om aan te zetten tot genocide op de Rohingya. De beruchte Wagner-groep zette Facebook in om huurlingen te rekruteren en om de geesten rijp te maken voor een militaire coup in Burkina Faso.

De ‘vrije uitwisseling van ideeën’ blijkt er in de praktijk maar al te vaak toe te leiden dat de grootste bekken de discussie domineren. Op X leidde dat deze week weer eens tot een uittocht van gebruikers. KRO-NCRV en Akwasi gaven er na een stortvloed aan racistische berichten de brui aan. In hun kielzog zeiden meer Twitteraars het ooit zo vrolijk begonnen platform vaarwel.

Op een gewone markt heb je een marktmeester die zorgt dat alles ordelijk verloopt, maar op de marktplaats van ideeën X wordt die rol vervuld door een megalomane miljardair die “krijg de tyfus, val toch dood” beschouwt als een even waardevolle bijdrage aan het debat als elk ander bericht. Of eigenlijk is het nog erger: want terwijl X niet of nauwelijks optreedt tegen racisten en trollen, werden deze week wel kritische journalisten en linkse opiniemakers verwijderd. Elon Musk slaat zichzelf graag op de borst als de kampioen van de vrijheid van meningsuiting, maar voor hem geldt toch vooral: eigen mening eerst.

De kans is groot dat de Europese Commissie Musk een boete zal opleggen omdat hij weigert maatregelen te nemen tegen haatzaaiers en verspreiders van desinformatie. De vraag is of zo’n maatregel niet veel te laat komt. Door de (al dan niet gedwongen) uittocht van gebruikers dreigt X langzaam maar zeker in een extreemrechtse echokamer te veranderen.

Toen Microsoft begin 2022 aankondigde het gamebedrijf Activision Blizzard te willen kopen, keken toezichthouders van over de hele wereld naar de overname. De softwaregigant moest toezeggingen doen om de autoriteiten gerust te stellen. Het kon immers niet de bedoeling zijn dat gamers of concurrenten de dupe zouden worden van de marktmacht van Microsoft. Pas in oktober 2023 werd de overname afgerond.

Hoe anders ging het toen Musk in april 2022 aankondigde Twitter te willen opkopen. Binnen een paar maanden was de deal beklonken. Dat is op z’n minst opmerkelijk, gelet op de impact die Twitter kan hebben op de democratie. Door de aanwezigheid van veel politici en journalisten is de invloed van X op het publieke debat veel groter dan de omvang van het platform wellicht doet vermoeden.

Het zegt iets over onze maatschappij dat we betere regels hebben voor het goed functioneren van de vrije markt dan voor de bescherming van onze democratie.