Eigenlijk hebben de anarchisten gelijk

Het ligt nu al een half jaar op mijn bureau beschuldigend aanwezig te zijn want ik schreef er maar niks over,  Anarchisme in de Lage Landen van Thom Holterman, uitgegeven bij Kelder in Utrecht. Wie denkt een woedend geschrift ter hand te nemen vol haat jegens het kapitalistische stelsel en de onderdrukkers, een organisatieschema voor het oproer, een kookboek voor bommenleggers, komt bedrogen uit. Het boek gaat over denkers. En Thom Holterman schrijft in een bedaagde, volstrekt emotieloze stijl. Dat doet hij bewust. Want het is de rede die uiteindelijk de libertaire gedachte schraagt en leidt tot het volstrekt logische slotsom dat met staat en parlement uiteindelijk niets te bereiken valt. Volgens hem dan natuurlijk.

Nette burgers zijn altijd bang geweest voor de anarchisten. Zij associëren die met geweld en brandstichting. Dat is al een eeuw of twee zo. Als U nu begint te denken aan de rellen in Hamburg, aan agressieve krakers of de antifa, dan staat U in een oude traditie.

Terroristen Net als elke radicale ideologie heeft ook het anarchisme zijn terroristen voortgebracht. Berucht was zo rond 1890 de aanslagpleger Ravachol. Hij werd gearresteerd en stierf onder de guillotine. Uit wraak wierp zijn geestverwant Auguste Vaillant in 1893 een bom in het Franse parlement, waarbij verschillende afgevaardigden gewond raakte. De regering stelde onmiddellijk een vervolging in tegen radicaal links, wat tot een berucht politiek proces leidde. In de samenleving heerste paniek. Men zag anarchisten achter elke boom net zoals nu velen menen dat het land vol zit met potentiële moslimterroristen, die maar een kleine aanleiding hebben om toe te slaan.

Holterman negeert de lunatic fringe om zich te concentreren op de denkers en de predikers van de leer. De gemiddelde anarchist is een zachtmoedig mens, liefhebber van alles wat groeit en bloeit en vaak genoeg vegetariër omdat dierenleed hem net zo hard treft als dat van de mensen. Hij is bijna per definitief antimilitarist. Veel meer maatgevend dan een Ravachol is de anarchistische dienstweigeraar Herman Groenendaal, die na een veroordeling tot tien maanden  door de krijgsraad een hongerstaking begon. De anarchistische activist Piet Kooijman – later bekend van de “neemt en eet”-leer – beschadigde daarop met een paar vrienden het huis van een der rechters. Groenendaal, die wars was van elk geweld, beëindigde onmiddellijk uit protest hier tegen zijn hongerstaking. Kooijman kreeg overigens zes jaar voor dit akkefietje.

Holthermans boek bestaat voor het grootste deel uit politieke levensbeschrijvingen van Nederlandse anarchisten. Uiteraard opent Ferdinand Domela Nieuwenhuis (niet roken, niet drinken, geen vlees) de rij maar we komen ook de gedreven archivaris Arthur Lehning tegen en Anton Constandse, die ouderen nog wel kennen als welsprekend politiek duider van de VPRO. In dit gezelschap bevindt zich één vrouw, de briljante juriste Clara Wichmann, die zich verzette tegen het strafrecht en – al is dat citaat niet van haar afkomstig – meende dat elke samenleving de criminaliteit kreeg die zij verdiende. Niet meesmuilen nu, ze geldt nog steeds als een der oermoeders van de criminologie en het strafrecht. Geen jurist zal haar zomaar durven afserveren. Zelfs de Hiddemeister niet.

Mentaliteit Wat is anarchisme dan? Thom Holterman heeft het in de eerste alinea van een boek al over een bron, die een autonome, vrije geest stimuleert. Het is, zegt hij dan, eerder een stroming dan een beweging. Ik zelf spreek liever over een mentaliteit.

Anarchisten hebben niets op met staat en parlement, die zij als instrumenten van onderdrukking beschouwen. In zijn periode als kamerlid leerde Ferdinand Domela Nieuwenhuis dat het Binnenhof geen geschikte plaats was om de belangen van de armen en de ontrechten te bepleiten. Alles liep verloren in eindeloze gedachtenwisseling en uiteindelijk waren de kamers in zijn ogen niet meer dan een legitimering van de onderdrukkende staat. Omdat die staat hiërarchisch was opgebouwd, moest het resultaat wel uit repressie en uitbuiting bestaan. Een kleine kliek profiteerde. De grote massa werd van haar vrijheid beroofd.

Vrije associatie Een rechtvaardige samenleving kon alleen maar tot stand gebracht worden door de vrije associatie van individuen. Als elke dwang was uitgebannen, kon gerechtigheid tot stand komen en zou er een eind worden gemaakt aan de uitbuiting van de ene mens door de andere.

Dat lijkt op het utopische ideaal van Karl Marx: na de machtsovername door het proletariaat en de vestiging van het socialisme zou de staat wegens overbodigheid langzaam afsterven. Er was geen gezag meer nodig omdat iedereen kon produceren en consumeren naar behoefte. “’s Morgens vissen, ’s middags jagen en ’s avonds de filosofie bespreken”, schreef Marx in zijn jonge jaren. Maar om dat einddoel zo snel mogelijk te bereiken was wel eerst een periode van strakke leiding nodig.

Anarchisten zagen haarscherp in dat dit tot onderdrukking moest leiden. Al in de negentiende eeuw waarschuwden zij tegen het soort ontwikkelingen, dat later in de Sovjet-Unie en andere communistische landen daadwerkelijk zou plaats vinden.

De praktijk van de meeste vooraanstaande anarchisten bestond uit studeren, schrijven en publiceren. Domela Nieuwenhuis schreef zich helemaal te pletter en publiceerde een honderdtwintigtal boeken. Tegelijkertijd gaf hij zijn eigen opinieweekblad uit De Vrije Socialist, dat nog steeds bestaat als het online magazine www.devrije.nl. Nu ik dit schrijf, luidt de kop boven het openingsartikel “Anarchistisch Sociaal Centrum geopend in Havana”.

Kopstukken als Clara Wichmann of Christiaan Cornelissen – syndicalist, hij was wel voor vakbonden maar uiteraard van onderop en niet van bovenaf georganiseerd – publiceerden eveneens veel.

Anarchisme in de Lage Landen geeft een goed beeld van wat Nederlandse anarchisten bezielt. Ze zijn allergisch voor druk van bovenaf, vooral als dat met de beste bedoelingen gebeurt. Ze zijn in het algemeen wars van geweld wat een zeer principieel en open beleden antimilitarisme inhoudt. Een man als Bart de Ligt wordt tegenwoordig vooral om die reden nog in ere gehouden.

Het punt is dit: eigenlijk hebben de anarchisten gelijk. Ik ga netjes stemmen. Ik geloof niet dat de vrije associatie van mensen voldoende is om een rechtvaardige samenleving tot stand te brengen. Ik geloof in de werking van de democratie. Maar eigenlijk wringt het. Wij zien – Holterman wijst daar ook op – dat de staat steeds meer controlemechanismes op de burger loslaat. Vermoedelijk weten Nederlandse overheidsinstanties niet veel minder over handel en wandel van de burgers dan destijds de Stasi in de DDR. En de controlezucht neemt steeds meer toe. Niet alleen door de overheid overigens maar ook door de burgers zelf die elkaar via de sociale media nauwlettend in de gaten houden. Daardoor is het gemakkelijk om een buitenstaander te onderwerpen aan een volksgericht.

Als politici, bestuurders of ordehandhavers vragen om uitbreiding van hun bevoegdheden of bepaalde vormen van straffeloosheid, dan gaat bij eenieder die uit de bron van het anarchisme heeft gedronken, de stekels recht overeind staan. Die ergert zich mateloos als het weerwoord is: “Wie niets te verbergen heeft, hoeft niets te vrezen”. Want hij weet: als zij willen, zullen autoriteiten altijd iets weten aan te wijzen dat de burger verbergt om hem vervolgens streng ter verantwoording te roepen. Die zegt: “Hoe weet jij dat jij niets te verbergen hebt?”

Procedures blijken maar al te vaak verstikkend en/of contraproductief. Regelneven, vergadertijgers en angsthazen vermoorden de creativiteit in hun organisaties. Anarchisten vragen: “Waar bemoei je je mee?” en dat is een heel legitieme vraag.

Denk daaraan, professional, als je na afloop van je lessen of je rondje door het ziekenhuis al die formulieren online zit in te vullen. Omdat het moet.

Er moet niks.