Eigenbelang erodeert het fundament van een samenleving

Terwijl Europa als een konijn verschrikt in de koplampen van Trumps’ unilateralistische aanpak op  het wereldtoneel staart, wringt het Nederlandse kabinet zich in bochten met beloften om het  vertrouwen van de Nederlander (terug) te winnen. Belofte is een toezegging iets te doen of te laten. Maar waar mogen wij op hopen? Stelselmatig kiezen voor economische belangen is wat de neoliberale kabinetten Rutte verbond. Niet durven kiezen is wat de huidige politiek lijkt te verbinden. Alleen, in een wereld waarin we ons steeds meer lijken te beroepen op eigenbelang en ‘Nederland-Eerst’ lijkt de samenleving en haar leefomgeving juist het laatste aan de beurt. Durven kiezen voor burger en natuur is, juist nu, harder  nodig dan ooit.

Streep door maatschappelijke organisaties
Vorige week werd een van de grootste bezuinigingen (2,4 miljard euro) van dit kabinet  aangekondigd. Alleen nog investeringen die direct in ‘Nederlands belang’ zijn. Hiermee wordt het beleid volgens minister Klever ‘relevant voor Nederlandse belastingbetalers’.en ‘heel transactioneel naar Trumps  voorbeeld’. Ofwel het Nederlandse belang voorop waarbij ‘de gewone mensen’ het voor het zeggen moeten hebben, in plaats van de politieke elite. Maar waar mogen wij, gewone mensen, op hopen?

Publiek geheim
Dat natuurorganisaties voortaan geen subsidies meer krijgen of, erger, dat ons de toegang tot de rechter wordt ontzegd? Dat de overgebleven Natura2000 gebieden worden geschrapt om de stikstofregels te omzeilen waardoor de natuur nog verder achteruit gaat?  Het is een publiek geheim dat zich binnen dit rechts radicale kabinet een politieke strijd afspeelt tussen pro- en anti-burgerbelangen, pro- en anti-natuurbelangen.

Deadline Klimaatdoelen gemist
Waar mogen wij op hopen? Begin deze maand verliep de deadline voor landen om hun klimaatdoelen voor 2035 in te dienen. Maar de kaarten bleken anders geschud dan bij het tekenen van het Parijsakkoord. Slechts een handjevol landen gaven aan deze belofte gevolg. Hoewel de wereld afkoerst op een opwarming van minstens 2,6 graden, vele malen meer dan de destijds afgesproken 1,5 graden, maakt het huidige kabinet zich ogenschijnlijk minder druk. Naast de grote uitstoters zoals de VS, China, India en Australië liet ook de EU verstek gaan.

Minder regels; minder samenwerking – minder natuur
Waar mogen we op hopen? Op meer natuur, zou je denken. Maar het kabinet wil inzetten op ‘robuuste’ natuur en de ‘versnipperde’ (Natura2000) natuurgebieden terugsnoeien. Meer samenwerking met maatschappelijke organisaties dan toch wel? Zoals Diederik Samsom, voormalig kabinetschef Klimaat in Brussel, stelde (Volkskrant, dd 29012025), ‘hoort het bij een eerlijke democratie dat ook partijen zonder geld toegang wordt verschaft tot de macht’ Hij reageerde hier op een artikel in De Telegraaf ‘EU betaalt voor groene promotie’. Een terechte verklaring zou je denken. Maar in werkelijkheid ging het iets anders.

Economische belangen voeren al sinds het aantreden van Rutte 1 (2010) primair de boventoon in Nederlandse politieke besluitvorming. In 2011 werd de Nederlandse subsidieregeling voor maatschappelijke organisaties en milieu afgeschaft door een rechtse regering (VVD, CDA met gedoogsteun PVV). In lijn hiermee besloot het huidige kabinet, eind vorig jaar, minder geld beschikbaar te stellen voor de samenwerking met (natuur) ngo’s.

Samsom deed in zijn tijd (politiek leider van de PvdA in deze periode (2012-2016), niet veel om hier verandering in aan te brengen maar wendde wel zijn invloed aan om, ondanks grote bezwaren van natuurorganisaties, de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) in te voeren. In 2009 werd deze PAS in het leven geroepen als administratieve oplossing om het stikstof probleem te omzeilen. De facto betekende het, tien jaar later, méér stikstofuitstoot en verdere ontwrichting van de natuur en samenleving. Om deze reden oordeelde de Raad van State op 29 mei 2019 dat het PAS in strijd is met Europese natuurwetgeving. Maar niet geleerd van fouten, leek hetzelfde patroon zich te herhalen met biomassa.

Biomassa, of het nieuwe PAS?
Waar mogen we op hopen? Op meer ‘groene energie’? De wereldwijde handel in bosbiomassa, mede geïnitieerd door Samsom, werd gepresenteerd als klimaatbelofte maar was feitelijk het nieuwe PAS. Met zowel de PAS aanpak, als met biomassaverbranding voor energie werd een hypotheek genomen op de natuur; nu groen licht voor vergunningen om op termijn de uitstoot te compenseren met de natuur.

Maar de natuur trok aan het kortste eind. De hoogste rechter verbood, om deze reden, de PAS-aanpak; toestemming voor activiteiten die mogelijk schadelijk zijn voor natuurgebieden werd in 2019 stopgezet. Zo ook beëindigde de minister van Klimaat, Rob Jetten, in 2022 per onmiddellijk de biomassasubsidies voor alle nieuwe projecten . Alleen de subsidietrein, die inmiddels goed op stoom was gekomen met 22 miljard per jaar (EU niveau), kwam hiermee niet tot stilstand. Bestaande en beloofde, langlopende, subsidies konden niet meer worden ingetrokken en lopen tot op heden door.

BECCS, of het nieuwe biomassa?
Waar mogen we op hopen? We zullen hoogstwaarschijnlijk over de 1,5 graad heengaan tenzij ‘we snel de CO₂-uitstoot terugbrengen met nieuwe technologieën om zo het klimaat alsnog te stabiliseren’ aldus Samsom in dezelfde column en inmiddels president-commissaris van Gasunie. Hiermee lijkt de rode loper te worden uitgerold voor BECCS (Bioenergy with carbon capture and storage), als nieuwe klimaatbelofte. Of herhaalt zich hier een patroon?

Recente Kamerbrief
Nu de wereld er niet in slaagt de toename van vervuilende emissies tegen te gaan, hebben overheden in samenwerking met industrie deze vorm van (mogelijke) koolstofverwijdering  als nieuwe klimaatoplossing omarmd. Ook in Nederland, zoals blijkt uit een recente kamerbrief  van minister Hermans waarin wordt aangegeven dat het kabinet BECCS wil opschalen en op 'korte' termijn zal inzetten bij bestaande biomassacentrales.

VN adviseert tegen
Opmerkelijk omdat de industriële inzet van koolstofverwijderingstechnologieën kan leiden tot grote schendingen van zowel  mensen- als natuurrechten, aldus de VN. Op basis hiervan adviseerde het klimaatorgaan (UNFCCC) van de VN vorig jaar tegen subsidies voor koolstofverwijderingstechnologieën: "technologisch en economisch onbewezen vooral op grote schaal, en onbekende milieu- en sociale risico's met zich meebrengend". Maar Nederland kijkt weg en legt het advies naast zich neer.

Eigenbelang erodeert fundament van een samenleving
Het consistent laten prevaleren van economisch belang boven dat van het sociale en ecologische belang, past weliswaar bij non-interventionistische politiek met een sterke focus op ‘eigenbelang’ maar erodeert het fundament van een samenleving. Nationalisme is zo oud als de weg naar Rome. Zowel de Babyloniërs als de Egyptenaren en ook de Chinezen voelden zich al verheven boven andere volken. Nationalisme zoals we dat nu kennen, op basis van het idee van een bijzondere, eigen staat, ontstond in Europa eind 18e eeuw, rond de tijd van de Franse Revolutie en Amerikaanse Onafhankelijkheid.

Dat de vertrouwensbelofte van het huidige kabinet voor een grote groep burgers (nog) niet wordt ingelost als gevolg van ofwel eenzijdige besluitvorming of het domweg uitblijven ervan, lijkt inmiddels evident. Maar het kan ook anders. Door, als kabinet, niet minder maar meer het voortouw te nemen in het behartigen van de gemeenschap en haar leefmilieu, kan Nederland zich profileren als ‘eerste land’ dat zich, binnen een nationalistisch georiënteerd kader, direct verhoudt tot universele mensen-, natuur én dierenrechten. Empathie in plaats van crisis en tragedie.

Begin met rechten op kleine plaatsen, dichtbij huis
Terug naar wat Aristoteles aangaf in zijn poëtica, waarin politiek bedrijven wordt omschreven als iets dat de menselijke behoefte tevredenstelt en reguleert? Hiermee toonde hij zich niet goddelijk geïnspireerd maar gemotiveerd door een universele menselijke behoefte aan ethiek én esthetiek. In die zin kan populisme ook democratiserend werken door op te komen voor de gewone man inclusief het recht op een schoon, gezond en een duurzaam leefmilieu zoals beschreven door het College voor de Rechten van de Mens in 2023. 

En waar beter te beginnen dan ‘op kleine plaatsen, dichtbij huis’, zoals Eleanor Roosevelt zei in 1958 op de 10e verjaardag van mensenrechten: ‘Zo dichtbij en zo klein dat je ze op geen enkele wereldkaart kunt zien. Maar die plekken zijn de wereld van individuele mensen; de buurt waarin hij woont; de school die hij bezoekt; de fabriek, boerderij of kantoren waar hij werkt.’ Als deze rechten, voor burger en zijn leefomgeving, daar - op individueel niveau-  al geen betekenis meer hebben, waar dan wel?