Een referendum heeft veel meer nadelen dan voordelen

Een reden om extra huiverig te zijn voor referenda is dat volksmenners er zo dol op zijn.

Komt er een correctief referendum, waardoor burgers de gelegenheid krijgen een al aangenomen wet terug te draaien? Dat is behoorlijk onwaarschijnlijk. Een initiatiefwet van de SP om een dergelijke volksraadpleging mogelijk te maken krijgt weliswaar brede steun in de Tweede Kamer, maar net niet breed genoeg.

Terwijl de SP toch alles uit de kast heeft gehaald om de wet aan een meerderheid te helpen. Om aarzelaars te verlokken vóór de wet te stemmen heeft ze gezorgd voor een heel hoge uitkomstdrempel. Dat betekent dat bij een referendum een zeer aanzienlijk deel van de stemgerechtigden zich tegen een wet moet verzetten. Het aantal tegenstemmers dient net zo hoog te zijn als de helft van de opkomst bij de meest recente Tweede Kamerverkiezingen. In de praktijk betekent dit dat maar heel weinig wetten herroepen zouden worden mocht de initiatiefwet van de SP voldoende stemmen krijgen.

De kans daarop is zoals gezegd bijzonder klein. VVD, CDA en SGP zijn namelijk mordicus tegen een volksraadpleging. Zij hebben samen 51 (van de 150) zetels. Als alle Kamerleden van deze drie partijen straks aan de stemming deelnemen, verdwijnt het wetsvoorstel in de prullenbak. Ietsje meer dan een derde is weliswaar absoluut geen meerderheid, maar om de referendumwet door het parlement te krijgen moet de grondwet gewijzigd worden. En zoiets kan (in de tweede termijn, die nu plaatsvindt) alleen als minstens twee derde van de Kamerleden voorstemt.

Dat klinkt allemaal vrij oneerlijk. Niet de meerderheid beslist, maar de minderheid. Maar er nog van afgezien dat je veranderen van de grondwet niet al te makkelijk moet maken, ben ik er in dit geval niet ongelukkig mee. Referenda klinken misschien wel heel mooi en democratisch, maar er zijn diverse levensgrote bezwaren aan verbonden. Een volksraadpleging heeft veel meer nadelen dan voordelen. 

Om te beginnen zijn er staatsrechtelijke vraagtekens bij dit instrument te plaatsen. Via een correctief referendum zou de bevolking een door de Kamer aangenomen wet ongedaan kunnen maken. Maar die Kamer is toch ook door de bevolking gekozen? Is het niet merkwaardig (om geen sterker woord te hanteren) dat een democratisch gekozen parlement een andere mening heeft dan de kiezers?

Een reden om extra huiverig te zijn voor referenda is dat volksmenners er zo dol op zijn. Die versimpelen graag de werkelijkheid en daartoe lenen referenda zich bijzonder goed. Ze stellen doorgaans vragen die alleen met ‘ja’ of ‘nee’ te beantwoorden zijn. Voor twijfel of compromissen bieden ze geen ruimte. Het is zwart of wit. Tussenoplossingen bestaan niet.

Wat je ook kunt zeggen is dat volksraadplegingen zelden alleen gaan over het onderwerp waarover ze beweren te gaan. Vaak dienen ze slechts om stemming te maken. Neem het (raadgevend) referendum over het associatieverdrag met Oekraïne uit 2016. Een initiatiefnemer gaf later ronduit toe dat dit vooral bedoeld was om ‘de relatie tussen Nederland en de EU onder spanning te zetten’. Het lot van Oekraïne interesseerde hem niet. 

Er zijn dus redenen zat om het niet zo erg te vinden dat de referendumwet van de SP het niet haalt. Anderzijds: het is helemaal niet uitgesloten dat er in de toekomst wel een soortgelijke wet wordt aangenomen. In de Haagse politiek is de pro-referendumstemming nog steeds groeiende. De ChristenUnie was eerst tegen volksraadplegingen, nu is ze voor. Alle populistische partijen (waarvan er steeds meer lijken te komen) zijn uiteraard ook fanatiek voor. 

Een staatscommissie (nota bene onder leiding van een VVD’er) adviseerde een aantal jaren geleden om burgers de mogelijkheid te geven ‘aan de noodrem te trekken’ via een referendum. De staatscommissie vond wel dat een hele hoge uitkomstdrempel diende te bevatten. Onder die voorwaarde heb ik er eigenlijk ook niet zulke enorme bedenkingen tegen. Correctieve referenda zullen dan immers vrijwel nooit gevolgen hebben.