Een pluriform Europa

Op 1 oktober willen de Catalanen in 950 gemeentes hun stem uitbrengen voor of tegen onafhankelijkheid van Catalonië van Spanje. De referendumwet is uitgeroepen door de regering van Catalonië zonder toestemming van het nationale gezag in Madrid. De nationale regering van de conservatieve Partido Popular (PP) heeft een groot offensief ingezet om het referendum te voorkomen. De regering van Catalonië is onder financiële curatele gesteld, websites zijn uit de lucht gehaald, de tot nu toe 760 burgemeesters die stemlokalen ter beschikking hebben gesteld worden voor de rechtbank gedaagd, alle personen die hand-en-spandienste leveren en bedrijven die materiaal verspreiden worden vervolgd. Er is alleen in naam geen noodtoestand: op woensdag (20 sept) vielen politietroepen een reeks gebouwen van de Catalaanse regering binnen en veertien hoge bestuurders werden opgepakt. Die houding van Madrid is olie op het vuur in Catalonië, waar de eeuwenoude onafhankelijkheidsdrang de afgelopen jaren toch al is aangewakkerd.

Los van de vraag of onafhankelijkheid van Catalonië wenselijk en haalbaar is, staat het buiten kijf dat komende weken cruciaal zijn voor de nabije politieke toekomst in Spanje, en daarmee ook in Europa. De hoog oplopende spanning met Catalonië – met argusogen gevolgd door andere regio’s met sterke onafhankelijkheidsgevoelens als Baskenland en Galicië –  passen binnen de bredere Spaanse politieke dynamiek van de laatste jaren, en kunnen ook gevolgen hebben voor de rest van Europa. In Spanje wordt de zittende macht – sinds de dictatuur van Franco alternerend tussen de PP en de sociaaldemocratische PSOE – serieus uitgedaagd door de linkse partij Podemos, die binnen drie jaar na haar oprichting op een stabiele 20% van de stemmen staat, slechts iets onder de PP en de PSOE.

De PP, scherp onder vuur vanwege vele corruptieschandalen waarin miljarden euro’s zijn weggesluisd, probeert haar minderheidsregering te versterken door de confrontatie met de Catalanen op te voeren. In Catalonië trekken linkse onafhankelijkheidspartijen en de conservatieve Catalaanse partijen – ideologisch dichtbij de PP maar vooral gericht op de belangen van aan hen gelieerde Catalaanse ondernemingen – samen op. Door de tegenstelling tussen de Spaanse natie en de separatisten aan te wakkeren, neemt de PP-regering ook de aan Podemos gelieerde burgerplatforms in tal van Catalaanse steden de wind uit de zeilen. Deze zijn net als Podemos geen voorstander van onafhankelijkheid van Catalonië, omdat zij de solidariteit in stand willen houden tussen de verarmde bevolkingsgroepen in de verschillende delen van Spanje.

Politieke krachtmeting Maar doordat de PP voluit de confrontatie aangaat, is het referendum een politieke krachtmeting geworden: als de regering erin slaagt met fysiek en juridisch krachtvertoon het referendum tegen te houden, zal het zijn greep op de Spaanse politiek herstellen. Een riskante gok: het drijft heel veel andere krachten in Spanje, zoals Podemos, in het kamp van de Catalanen. De spontane demonstraties die na de politie-acties van woensdag uitbarstten in de Catalaanse steden, maar ook elders in Spanje, laten zien dat het referendum inzet wordt van een politieke strijd tegen de nationale regering. Mochten de Catalanen er ondanks de repressie vanuit Madrid toch in slagen massaal te gaan stemmen, dan zou dit kunnen leiden tot een serieuze politieke crisis in Spanje.

De burgerplatforms en Podemos ontstonden in de nasleep van 15M, Spaans jargon voor 15 mei 2011, de dag dat in Spanje massale pleinbezettingen begonnen door de Indignados, de Verontwaardigden.  ‘We zijn niet links en niet rechts. We zijn die van onderop en we gaan tegen hen aan de top’ was hun leus, die misschien wel het meest bepalende motto werd in het Spaanse politieke landschap van de afgelopen jaren. De energie die loskwam door 15M resulteerde in nieuwe politieke verhoudingen waarin niet meer de traditionele links-rechts-tegenstellingen bepalend waren, maar een toenemende scheidslijn tussen de oude politieke en economische elite (conservatief, sociaaldemocratisch en liberaal) en bewegingen die opkwamen voor de grote delen van de bevolking die na de financiële crisis in 2008 in zeer precaire omstandigheden terecht kwamen.

Podemos Dit is waarom de belangrijkste politieke vertegenwoordiger van dit geluid ‘van onderop’, Podemos, soms omschreven wordt als ‘links populistisch’. Maar behalve dit afzetten tegen  een – in Spanje inderdaad zeer corrupte – ‘elite’ zijn er weinig overeenkomsten met de rechts-nationalistische varianten in Nederland (Wilders en Baudet), Frankrijk (Le Pen), Duitsland (AfD) of de VS (Trump).

Podemos zelf noemt haar aanpak geen populisme, maar de ‘terugkeer van de politiek’. Er is weer wat te kiezen. Dat is ook waar de naam van Podemos op duidt: We Kunnen het, een alternatief is mogelijk. Daarmee stellen zij de dominante ideologie aan de kaak. Die ervan uitgaat dat we in de beste aller werelden leven, en dat There Is No Alternative: het vrije markt model zal uiteindelijk voor iedereen het meeste opleveren. Podemos stelt die ideologie voortdurend ter discussie, door stelselmatig aan te tonen dat de opbrengsten van dat model slechts een kleine groep bevoorrechten ten goede komt.

De burgerplatforms besturen inmiddels grote steden als Barcelona, Madrid, A Coruña en Cádiz en voeren van daar uit oppositie tegen de conservatieve regering. De ‘gemeentes voor de verandering’ proberen ook de privatisering van de publieke voorzieningen weer terug te draaien. In de steden en in de platforms is transparantie de norm. Duizenden stadsbewoners praten in buurtassemblees en online mee bij het opstellen van de gemeentelijke prioriteiten en de begrotingen. Alle lonen, vergoedingen en financiële transacties staan online. Zo willen zij het verschil te laten zien met de corrupte bestuurspraktijk van de grote partijen.

Podemos en de burgerplatforms (zoals het populaire Barcelona en Comú dat de Catalaanse hoofdstad bestuurt) stellen dat de Catalaanse burgers het recht hebben te stemmen over hun eigen toekomst. Zij ondersteunen dus het referendum, tegen de wil van de middenpartijen in de rest van Spanje in.

Plurinationalisme Maar Podemos pleit tegelijkertijd voor wat zij ‘plurinationalisme’ noemt: het opnieuw inrichten van het Spaanse bestel met grote autonomie voor de Spaanse regio’s om hun eigen economie en maatschappij naar eigen voorkeur in te richten. Zij willen zeggenschap dichter bij de burgers brengen, niet alleen ten opzichte van het nationale gezag in Madrid, maar ook als het gaat om de Europese besluitvorming en abstracte globaliseringsprocessen, die naar hun mening slechts een klein deel van de Spaanse bevolking dienen: de elite van vooral rond de Madrileense regeringspartij opererende grote multinationals, bouwbedrijven en banken. Om dit nieuwe Spanje vorm te geven stelt Podemos een ‘grondwetgevend proces’ voor.

Podemos en de burgerplatforms zijn verre van nationalistisch. Naast hun focus op de noden en wensen van de bevolking en de bijbehorende ‘bottom up’ benadering, maken zij zich sterk voor internationale samenwerking langs deze lijnen en voor een solidair ‘Europa de los pueblos’ (Europa van de volkeren). Zij willen een Europa dat oog heeft voor de verschillende tradities van landen – de manier waarop zij hun economie, hun maatschappij, hun verzorgingsstaat willen organiseren. Die vrijheid en autonomie wordt volgens hen teniet gedaan door de neoliberale eenheidsworst die de Europese instituties alle lidstaten opleggen. Die visie wordt ondersteund door wetenschappelijke stromingen die zich verdiept hebben in de ‘Varieties of Capitalism’. Die onderzoeken laten zien dat verschillende (groepen) landen in Europa hun eigen ontwikkelingspaden moeten volgen vanwege de onderscheiden rol van de staat, arbeidsrelaties, vorm en omvang van de welvaartstaat en focus op export dan wel interne markt. Dat impliceert veel meer beleidsautonomie en ruimte voor lidstaten of regio’s om hun eigen keuzes te maken.

Dat is nu onmogelijk in het geïntegreerde Europa, en dat resulteert volgens Podemos in groeiende ongelijkheid en een perifere status voor de Zuid-Europese landen. Het idee dat een vrije markt alle Europeanen uiteindelijk het meest oplevert, is in hun ogen failliet. Samen met de groeiende onzekerheid van burgers die de greep op hun leven en omgeving kwijt zijn, is dat failliet een voedingsbodem voor de rechts-populistische bewegingen op het hele continent.

De chaotische situatie in Spanje is niet uniek. Brexit is een ander voorbeeld, maar ook de Schotse drang om zich vervolgens weer van Engeland los te maken. Europa verkeert in een ‘interregnum’ met gevaarlijke middelpuntvliedende krachten. Onzekere tijden waarin iedereen zoekt naar nieuwe antwoorden. Antwoorden die verder gaan dan een procentje meer of minder, zoals in de Haagse kaasstolp nu al vele maanden wordt bediscussieerd. De wereld is onvoorstelbaar veranderd sinds de Europese instituties werden vormgegeven, al is dat maar enige decennia geleden. Daarom zou het idee van een herordening naar een plurinationaal of pluriform Europa meer aandacht moeten krijgen. Het alternatief is een verdere opmars van de rechts-nationalistische populistische partijen, die zich richten op het uitsluiten van alles wat ‘vreemd’ is. Aangewakkerd door opportunistische middenpartijen die hun draagvlak zien afkalven.

Het concept van ‘plurinationalisme’ behoeft nog verdere uitwerking en zal moeilijk te realiseren zijn in Spanje. Nog groter is de uitdaging om dit principe te vertalen naar de Europese context, met alle institutionele beperkingen, belangen en ongelijke machtsverhoudingen die daar spelen. Maar voortgaan op dezelfde weg – verdere Europese integratie langs neoliberale lijnen en de onvermijdelijke rechts-nationalistische reactie – is nog zorgwekkender.