Een moraal zonder God

Na het bekijken van het debat tussen Bill O’Reilly (een uiterst conservatieve TV persoonlijkheid) en Richard Dawkins, kwam het bij me op dat het verzet tegen de evolutietheorie voornamelijk wordt ingegeven door de misvatting dat er zonder God geen moraal kan bestaan. Sommige gelovigen voelen zich bedreigd door de evolutietheorie, niet zozeer omdat die theorie klopt of niet – het bewijs lijkt niet belangrijk voor ze – maar omdat acceptatie van de theorie zou betekenen dat ze moeten accepteren dat wij door natuurlijke processen zijn ontstaan, *inclusief* onze moraal. En dat laatste zit hen het meeste dwars.

Na het bekijken van het debat tussen Bill O’Reilly (een uiterst conservatieve TV persoonlijkheid) en Richard Dawkins, kwam het bij me op dat het verzet tegen de evolutietheorie voornamelijk wordt ingegeven door de misvatting dat er zonder God geen moraal kan bestaan. Sommige gelovigen voelen zich bedreigd door de evolutietheorie, niet zozeer omdat die theorie klopt of niet – het bewijs lijkt niet belangrijk voor ze – maar omdat acceptatie van de theorie zou betekenen dat ze moeten accepteren dat wij door natuurlijke processen zijn ontstaan, *inclusief* onze moraal. En dat laatste zit hen het meeste dwars.

O’Reilly riep uit dat Jezus “de mensheid op moreel gebied vooruit geholpen heeft” en een andere gelovige, dominee Al Sharpton zei in 2007 in een debat in de New York Public Library iets soortgelijks:

“Als er geen orde in het universum is, en dus geen kracht die die orde heeft geschapen, wie bepaalt er dan wat goed en fout is? Niets is immoreel als er niemand de baas is.”

Zo heb ik ook mensen gehoord die letterlijk Dostojevski’s Ivan Karamazov nazegden: “Als er geen God is, dan staat het me vrij om mijn buurvrouw te verkrachten.”   Misschien ligt het aan mij, maar ik heb zo mijn twijfels over iemand wiens geloof het enige is dat hem van walgelijk gedrag weerhoudt. Waarom nemen we niet aan dat onze humaniteit, met inbegrip van de zelfbeheersing die nodig is voor een leefbare maatschappij, bij ons zit ingebouwd? Is er echt iemand die gelooft dat onze voorouders geen regels hadden voor wat goed en fout was voordat ze religie ontwikkelden? Zouden ze elkaar nooit hebben bijgestaan in hun nood, of geklaagd hebben over een oneerlijke behandeling?   De menselijke moraal moet flink wat ouder zijn dan religie en beschaving. Het is misschien wel ouder dan de mensheid zelf. Andere primaten leven in zeer gestructureerde groepen, waarin regels en verboden gelden en onderlinge hulp dagelijks voorkomt. Oprecht vriendelijk gedrag komt bij dieren net zozeer voor als bij mensen. Het leven in groepsverband is gebaat bij altruïsme. Dat is goed voor degenen die dat gedrag vertonen, ook al wordt het ingegeven door autonome motieven, die variëren van eigenbelang tot rekening houden met anderen. In het dierenrijk zijn zoveel voorbeelden te vinden dat ik ze hier niet kort kan samenvatten (zie daarvoor mijn nieuwe boek Een Tijd voor Empathie ), maar het meest interessant is niet de vraag of dieren empathie en compassie voelen, maar hoe het werkt.

In een van onze experimenten plaatsten we twee kapucijnaapjes naast elkaar. Ze waren gescheiden, maar konden elkaar goed zien. Een van beiden moest ruilhandel met ons plegen met kleine plastic munten. We boden hem/haar de keuze tussen twee verschillend gekleurde munten, elk met een andere betekenis: een stond voor ‘egoïstisch’, de andere voor ‘sociaal’.  Als de aap het ‘egoïstische’ muntje pakte kreeg hij daarvoor een klein stukje appel terug, maar de andere aap kreeg niets. Het ‘sociale’ muntje daarentegen beloonde beide apen tegelijkertijd op dezelfde manier. Geleidelijk begonnen de apen het ‘sociale’ muntje te prefereren. Dit experiment is vaak herhaald met verschillende apenparen en verschillende sets munten en de apen kozen keer op keer de sociale optie, waarmee ze aantoonden hoezeer ze gaven om elkaars welzijn.

Het bloeiende nieuwe vakgebied de evolutie van de moraal richt zich op de vraag hoe mensen morele dilemma’s oplossen (meestal niet op een rationele Kantiaanse manier), welke hersendelen daarbij actief zijn (vaak ‘oude’ emotionele gedeelten), waarom de neiging tot moreel gedrag bij mensen ontstond (waarschijnlijk om samenwerking te bevorderen), welke parallellen met het dierenrijk kunnen worden gevonden (van sociale neigingen tot het opvolgen van sociale regels), hoe empathie evolueerde uit de moederband van zoogdieren (hetgeen verklaart waarom het hormoon oxytocine bij volwassen mensen vertrouwen en empathie stimuleert) en hoe religie morele gevoeligheden gebruikt om te pleiten voor een hechte samenleving. De volgorde waarin de verschillende neigingen ontstonden: als eerste sociale instincten en empathie, daarna de moraal, en vervolgens religie. Dat is natuurlijk radicaal anders dan het scheppingsverhaal in het christendom vertelt.

Als de menselijke moraal onderdeel uitmaakt van de natuur, is er geen goede reden meer om te stellen dat de evolutietheorie de moraal ondermijnt, noch om God als een voorwaarde voor de moraal te zien. Het verkrachten van je buurvrouw ontwricht de maatschappij of je nou gelooft in God of niet. Omgekeerd heb ik nog nooit overtuigend bewijs gezien dat geloven in God mensen van immoreel gedrag af houdt. Degenen die denken dat de mensheid zonder God een moreel kompas mist onderschatten de ouderdom van ons moreel besef volledig.

De oorspronkelijke versie van dit artikel verscheen eerder op de Huffington Post. Volg hier hoe er in Amerika over wordt gediscussieerd.