Een Mattheüs Passie voor kinderen

Ik zit aan de keukentafel van Edwin Rutten. ‘Die dappere narcissen’, mijmert hij als hij naar buiten kijkt. ‘Staan ze te trompetteren. Ik was vanochtend te gast bij Koffietijd, en daar stonden bakken vol; de camera stond er al bij.’ De narcissen wijzen niet alleen op een ontluikende lente. Nee; het betekent ook dat Bach’s meesterwerk weer uit de kast wordt gehaald. Rutten heeft de vesperdienst afgestoft en trekt nu door het land met Camerata Amsterdam en solisten. Het doel? In 74 minuten het paasverhaal vertellen; zie het als een inleiding. ‘Ik was een jaar of veertig toen ik de Mattheüs voor het eerst in z’n geheel hoorde. Daarna ging ik vaker. En het gekke is; hoe vaker ik ‘m zag, hoe korter ik ‘m vond worden. Als je er bewapend naartoe gaat, dan gaat de tijd sneller. Het blijft natuurlijk een hele lap – zelfs voor de Bachkenner. Op het moment dat je een 74-minutenversie hebt gezien, zul je anders naar de ‘hele’ Mattheüs gaan.’

Ring des Nibelungen ‘Ho ho; het is niet kinderachtig’, waarschuwt Rutten. ‘We doen geen fratsen en voegen niets toe. De muziek is geen levertraan, waar je van alles bij moet verzinnen om het te verbloemen. Ik had er zelf vroeger ook niet de kennis van, maar als je kennismaakt met de muziek gaat er een wereld voor je open. Als je deze versie bekijkt, kun je de continuïteit vinden; denk aan de aria’s en arioso’s, koralen en recitatieven.’ Maar hoe verpak je zo’n Mattheüs tot een schamele 70 minuten? Het bleek precies lang genoeg en allesbehalve schamel. Dat Rutten de kracht heeft om een muziekwerk te comprimeren tot een kerngerichte interpretatie op cd, wisten we al langer. Zijn met een Gouden Plaat bekroonde Ring des Nibelungen , waarvan hij van 16 uur muziek een prachtig document heeft gemaakt waar in twee uur zelfs de kleinsten het hele verhaal van Wagner’s magnum opus kunnen vertellen. Of wat te denken van het Weihnachtsoratorium? Van kribbe tot kruis; Edwin Rutten weet er een luisterrijke ervaring van te maken voor jong en oud.

Ome Willem Natuurlijk ontkomen we niet aan Ome Willem. Zonder petje, hoor: gewoon in statig pak. Maar de pretoogjes, de liefde voor kinderen en jeugdige nieuwsgierigheid werken als een magneet. De kinderen zijn muisstil en klampen zich bij spannende details aan de ouders vast. De zelfdoding van Judas, de zweepslagen en de kruisiging: niets wordt verbloemd, noch aangepast. ‘Het is zoals het is’, zegt Edwin.

Rutten haalt veel voorbeelden uit de chirurgie om muzikaal vakmanschap aan te stippen. ‘Stel dat jouw chirurg zegt dat hij al duizend blindedarmoperaties heeft uitgevoerd, wil dat betekenen dat de duizendeneerste een vanzelfsprekendheid is? Dat hij dan best een millimeter mag uitschieten? Je moet nooit van die vanzelfsprekendheid uitgaan. Nooit ‘we zien het wel’ zeggen. Je mag best eens twijfelen; het is niet altijd een slechte raadgever.’ Hiermee legt Rutten een groot accent op ambacht. ‘Ambacht is van groot belang. Toen ik nog les gaf op het conservatorium, werkte ik met de studenten aan hun ‘ambachtskistje’. Crescendo, diminuendo, legato, pianissimo, forte : ontdek de uitersten, zodat je het middengebied zo spannend mogelijk kunt maken. Zing eens met vibrato , of haal de vibrato een heel nummer lang weg. Het gaat om de techniek!’

Muzikale tempel Tijdens de Mattheüs beschrijft Edwin de muziek als een tempel. De Passie bestaat uit symboliek: laag, na laag, na laag ontdek je symbolen, muzikale accenten en tekstuele schoonheid. ‘Kun je nagaan hoe je het dan moet zingen. Het is ongelofelijk moeilijk, de Mattheüs. Bekijk het maar eens in drie fasen.’ Rutten schuift zijn glas opzij, buigt voorover en kijkt me indringend aan. Meester Edwin is aan het woord. ‘Het begint eigenlijk achter je Ikea-bureautje. Daar staan woordenboeken op. Ga de tekst eens bekijken. Ken je alle woorden? Zoek ze eens op. En de kernwoorden, wat zijn die? Haal er eens tien woorden uit die de loop van het verhaal beschrijven. En hoe zit het met de rijm, en de middenrijm? Geven de medeklinkers het ritme aan?’

Een jaar na het voorbereidend conservatorium gaf ik er de brui aan, maar Edwin Rutten als zangdocent doet de tijd van vroeger weer herleven. ‘Fase twee gaat over je rol. Zing je verdrietig, of alsof je het achtuurjournaal presenteert? De keuze is aan jou. Maar dan komen we aan bij de belangrijkste fase: schrijf in de tekst wat je gaat doen uit je ‘ambachtskistje’. Door de techniek toe te passen en de fasen te doorlopen kun je een lied eigen maken. En dan heb je nog niet eens een noot gezongen!’ Die pretogen weer. ‘Goh, ik lijk wel een leraar. Trek je er niets van aan hoor, Mark. Ik vond het altijd zo wonderlijk, dat lesgeven. Ging ik zelfs de drie fasen uitschrijven op het bord in de vorm van een triangel, en tekende ik er een klepel onder: de somatiek – wat doe je met je lichaam?’

Annett Tijdens de Mattheüs treedt Edwin op met Camerata Amsterdam, onder leiding van Jeroen Weierink en een groep solisten, die zowel de rollen als de koren vertolken. Teamwerk, noemt Rutten het. Rutten kan floreren in teamverband. Zo had hij onder andere Willem Wilmink, Jan Riem en Harry Bannink aan zijn zij bij de Film van Ome Willem, kreeg hij hulp van een artistiek team onder leiding van Albert Verlinde (toenmalig directeur V&V / Albert Verlinde Entertainment) bij Dr. Dolittle en Annie en worden zijn luistercd’s voor kinderen, waar deze Mattheüs is ontsproten, ondersteund door onder andere Hein Boele. Thuis is hij ook onderdeel van een team; samen met Annett Andriesen, gevierd operazangeres en directeur van het Internationaal Vocalisten Concours. ‘Ze laat het aan me over, maar geeft altijd goed advies. Zij stelde voor om naar Hein te gaan. Samen hebben we vele producties gemaakt. Ook tijdens de voorstellingen stond hij me bij. Zelfs bij een voorstelling in de Philharmoniker in Berlijn. Lag ik daar een scène uit te beelden, op de grond in de ontbijtzaal.’

Na een gevierde televisiecarrière, maar ook als producer bij het Metropole orkest, jazzzanger in binnen- en buitenland, dagvoorzitter en vocal coach, is het nu tijd om zijn ambachtskistje ten volle te benutten. ‘Jazz is zingen en praten tegelijk. Het gaat om ritme, om timing.’ Hij gaat staan en tovert zijn keuken om tot een jazztempel. Heft zijn handen naar de hemel, sluit zijn ogen en lacht besmuikt als hij teruggaat in de tijd. ‘Zat ik vroeger in de trein van Amsterdam naar Hilversum. Gingen we optreden met een jazzcombo.’ Hij begint te zingen. Knipt met zijn vingers, tapt met zijn hak en swingt door de keuken. ‘Hoor je hoe ik het zing?’ ‘Je haalt ‘love’ weg, bij I love you’, zeg ik. ‘Dat is dus een manier om een accent te zetten: laat het woord gewoon weg! Het gaat erom hoe je de tekst behandelt en hoe je woorden accentueert.’ Bach doet het ook veelvuldig in zijn Mattheüs; zo wordt ‘Hohepriester’ omhoog gezongen, en hoor je de zweepslagen – net als de 30 zilverlingen – terug in de muziek. Hoor je het slepen van het kruis, en de stralenkrans om Jezus heen – behalve als hij zijn doornenkrans draagt. Bach was revolutionair met deze vesperdienst, en wist het begin 1700 zo te schrijven dat, nu bijna driehonderd jaar later, nog steeds miljoenen mensen jaarlijks luisteren naar het muzikale passiespel. En ‘zijn’ Passie wordt zelfs door de kerk gewaardeerd. ‘Maar bij een muziekwerk waar anderhalve meter aan boeken over zijn geschreven, kun je natuurlijk niet iedereen tevreden stellen. Maar dat was zelfs zo bij de Film van Ome Willem. Kreeg een keer een brief; Waarom gaat de muziek omlaag, terwijl u ‘En zo klim ik naar boven’ zing? Dat kan toch niet?’ ‘Du sagest’, dacht ik maar.’

‘Het is zo mooi’, vertelt Edwin als ik vraag naar de reacties van de kinderen. ‘Ze luisteren muisstil naar het verhaal en zitten op het puntje van hun stoel tijdens spannende scènes. Maar ze participeren ook; ze vullen zinnen aan en doen intensief mee. Ik laat ze zelf nadenken. Was Petrus nou laf? Was hij bang? Was hij het allebei? Ik vertel het verhaal, zonder opsmuk, en laat de muziek voor zich spreken. Je moet de Mattheüs gewoon zien. En luisteren. En dan hoor je muziek die je van je leven niet meer vergeet – zo mooi.’

De Mattheüs Passie voor kinderen en andere volwassenen is nog tot eind maart te zien in de Nederlandse theaters.