Een kabinet om de maatschappij een schop onder zijn hol te geven
We spoelen even een jaar of negentig terug.
Dit is de week van de waarheid voor het rechtse kabinet en de waarheid is dat het er wel zal komen. “Om de maatschappij een schop onder zijn hol te geven”, zoals drager van de militaire Willemsorde en Kamerlid voor de BBB Gijs Tuinman het bij WNL op Zondag zei. In Nieuwsuur speculeerde men welgemoed over de nieuwe ministers. Onder meer vielen de namen van Marco Pastors, Fred Teeven, Mona Keijzer en Fleur Agema. Geert Wilders houdt zijn kandidaat voor het Torentje, zo leerden de kijkers, voorlopig nog even geheim. Alsof het the masked singer is.
Op maandagochtend liet het PVV-kamerlid Gidi Markuszower zich zogenaamd onverhoeds fotograferen met een conceptregeerakkoord onder de arm. Uit de zichtbare tekstgedeeltes was in ieder geval op te maken dat een zo streng mogelijk asielbeleid wordt gevoerd. Er komt lastenverlichting voor de middengroepen en de laagst betaalden.
Wie weet staat het inroepen van een crisissituatie er ook wel in. Laat ie fijn zijn. Men zal dit rechtse festijn wel trachten te financieren door kaalslag bij de omroepen, de cultuursector en de ontwikkelingshulp. Dat zal echter bij lang na niet genoeg zijn om de kosten te dekken en als de onontkoombaarheid van dit feit zich aandient, ziet men wel verder. Eenmaal op het pluche word je er zo gauw niet uitgelicht. Je hoort het Pieter Omtzigt en Dilan Yesilgöz voor zichzelf uit prevelen: we gooien Wilders een paar worsten toe. We maken hem en zijn premier medeverantwoordelijk. Daarna houden we de zaken wel in de hand. We vinden wel manieren om hem diets te maken dat pakjesavond bij nader inzien moet worden uitgesteld Voor de rest is niets zo erg als afhankelijk te zijn van Frans Timmermans en Jesse Klaver.
Wij spoelen snel terug, bijna negentig jaar, naar 1932, hartje economische wereldcrisis van de jaren dertig In Berlijn zit een centrumrechts kabinet onder de katholieke rijkskanselier Heinrich Brüning. Een meerderheid heeft dat al lang niet meer. Brüning regeert bij de gratie van president Paul von Hindenburg, een oude maarschalk uit de Eerste Wereldoorlog, die met artikel 48 van de grondwet – bedoeld voor noodsituaties – de Rijksdag min of meer buiten gevecht kan stellen. Op hun beurt kunnen de volksvertegenwoordigers de werking van artikel 48 schorsen. Dat doen ze ook maar dan schrijft de oude president meteen nieuwe verkiezingen uit. Ze leveren een onmogelijke rijksdag op met 18,03% van de stemmen voor Adolf Hitler en zijn NSDAP. Vervolgens handhaaft Hindenburg rijkskanselier Brüning en zijn kabinet door opnieuw dat beruchte artikel 48 toe te passen
Alles is immers beter dan een centrumlinkse regering met sociaaldemocraten. Deze sociaaldemocraten op hun beurt stellen zich ondanks dit affront constructief op. Ze durven het niet aan een stemming tegen toepassing van artikel 48 opnieuw aan een meerderheid te helpen. Ze zijn veel te bang dat president von Hindenburg dan nieuwe verkiezingen uitschrijft waarna de NSDAP opnieuw groeit. Daardoor kan de regering Brüning aanblijven ondanks een streng bezuinigingsbeleid dat de crisis verdiept en de gigantische werkloosheid nog eens vergroot.
In de lente van 1932 vinden er presidentsverkiezingen plaats. Hitler en de oude Hindenburg zijn de twee meest kansrijke kandidaten. De oude veldmaarschalk wint met 18,5 miljoen stemmen tegen 11,5 miljoen voor Hitler. Dat doet hem groot genoegen want als telg uit een adellijk geslacht van Pruisische grootgrondbezitters moet hij van dat Boheemse soldaatje weinig hebben.
Begin 1932 vindt een bankencrisis plaats die als twee druppels water lijkt op wat er in 2008 gebeurde, met dit verschil dat de Nederlandse banken geen deel van het probleem waren maar van de oplossing. Ander verhaal dit. Brüning bezweert die crisis door omvallende banken te saneren en daardoor overeind te houden maar daar is niemand hem dankbaar voor. Integendeel, hij wordt het slachtoffer van een intrige waarin de charmante maar buitengewoon valse topmilitair Kurt von Schleicher de hoofdrol speelt. Hij heeft het oor van de president en zo komt het dat een nieuw kabinet wordt samengesteld, weer onder een katholieke kanselier, Franz von Papen, in politieke en journalistieke kring bekend als “Fränzchen”. Schleicher wordt minister van Defensie. Brüning verdwijnt in de politieke woestijn. Hij is later nog professor geworden in de Verenigde Staten.
Kanselier von Papen schrijft onmiddellijk nieuwe rijksdagverkiezingen uit. Op 31 juli vinden ze plaats. Net als in 1930 zijn centrumrechts en de sociaaldemocraten grote verliezers. Hitler en de NSDAP verdubbelen zowat in omvang tot 37,3% van de stemmen. Als grootste partij mogen de nazi’s de voorzitter van de Rijksdag aanwijzen. Dat wordt Hermann Goering.
Von Papen gaat door met het bezuinigingsbeleid van zijn voorganger Brüning. Tegelijkertijd zet hij een uitbreiding van de oorlogsvloot in gang. Ook weet hij versoepelingen te bereiken op het punt van de oorlogsschade die Duitsland als verliezer van de Eerste Wereldoorlog moet betalen. Toch neemt de rijksdag een door de communisten ingediende motie van wantrouwen tegen het kabinet Von Papen aan met 512 tegen 41 stemmen. De nieuwbakken rijkskanselier schrijft daarop nieuwe verkiezingen uit. Ze leiden tot verlies voor de NSDAP, die terugvalt tot 33,1% van de zetels. Is het momentum voor de nazi’s voorbij? Ze vormen nog steeds verreweg de belangrijkste fractie en met Hitler – zo blijkt uit verschillende pogingen – valt niet te praten. Von Papen treedt daarop af als kanselier maar vormt meteen een overgangsregering. President von Hindenburg ziet dat niet zitten. Hij ontslaat Von Papen en benoemt minister van defensie Kurt von Schleicher in zijn plaats tot kanselier. Deze hoopt dissidenten in de NSDAP onder de gebroeders Strasser van Hitler los te weken. Ook houdt hij toespraken over Pruisisch socialisme in de hoop op steun van de sociaaldemocraten maar dat wordt allemaal niets. Nu treedt Alfred Hugenberg naar voren, eigenaar van een media-imperium, waar de UFA deel van uitmaakt, de enige filmfabriek die zich met Hollywood kan meten. Hij is bovendien politiek leider van de rechts-nationalistische Duits Nationale Volkspartij. Hij wil wel component zijn van een regering waaraan ook de NSDAP deelneemt. Hij is zelfs bereid Hitler als rijkskanselier te accepteren. Von Papen brengt dit kabinet met de steun van Hindenburg tot stand. Adolf Hitler en zijn trawant rijksdagvoorzitter Hermann Goering blijken in de onderhandelingen reuze mee te vallen. Het begrip “in de ijskast zetten” bestaat nog niet maar dat is wat er gebeurt. Ook op ander gebied toont Hitler zich niet gulzig. Hij laat zich het kanselierschap aanmeten maar verkrijgt voor zijn partij in het kabinet slechts twee ministers, van wie een zonder portefeuille. Het duurt tot 13 maart voor Goebbels mag toetreden als minister van het nieuw geschapen departement van Volksvoorlichitng en Propaganda. De overige ministers maken deel uit van de Duits Nationale Volkspartij of ze gaan door voor onafhankelijke deskundigen.
Hitler en zijn nieuwe kabinet hoeven zich niet druk te maken om de rijksdag. Net als Brüning, Von Papen en Schleicher kan hij aan de macht blijven zo lang president von Hindenburg dat beruchte artikel 48 van de grondwet toepast. Hij is nog steeds niet gecharmeerd van dat omhoog gevallen soldaatje maar gaat in hemelsnaam akkoord met zijn benoeming tot rijkskanselier. Lang zou het toch niet meer maken, weet hij en hij heeft eerder al eens gezegd dat hij vanuit de hemel wel zou toekijken hoe het allemaal afliep.
Op de avond na zijn benoeming – 30 januari 1933 – neemt Adolf Hitler, staande op het balkon van de rijkskanselarij een parade van zijn aanhang af. Urenlang trekken fakkeldragers zingend langs het gebouw. Laat hem, moet Hugenberg gedacht hebben. Hij zit in onze zak. Vijf maanden later wordt hij de regering uitgeschopt. Zijn mediabedrijf moet hij aan de nazi’s verkopen. Het is Hitler die de maatschappij een schop onder zijn hol gaat geven.
Het publiek hoopte op actie en oplossingen. En een schone veilige wereld zonder vreemde en negatieve elementen.
Zo:
“Dit was Andere Tijden. Terug naar de onze”.
PS. Bij dit artikel hoort eigenlijk ook de manier waarop de sociaaldemocratische regering van de grootste Duitse deelstaat Pruisen om zeep geholpen werd, maar daar ben ik omwille van de overzichtelijkheid aan voorbij gegaan.
Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin ook al is de laatste put inmiddels dicht.
Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: studentendemonstraties en Gaza.