Een gebrek aan bezieling veroorzaakt de explosies van geweld zoals in Southport

Een grote tragedie in de kleine Britse havenstad Southport (nog geen honderdduizend inwoners): een verwarde, minderjarige jongen steekt drie jonge kinderen dood, acht anderen raken daarbij gewond. Het is verdrietig, het is pijnlijk. En nog pijnlijker, het past in een patroon onder jongeren van deze tijd in het Westen, in de reeks sporadische doch zeer bloedige geweldsuitbarstingen van steeds weer enkelingen. Een enkeling, dat moet gezegd worden, uit het midden van een grote en groeiende groep onder onze jeugd in het Westen. Jongeren die psychisch worstelen met de zin van het bestaan en verwaarloosd achtergelaten zijn. In het rijke en veilige Europa hebben meer jongeren te kampen met psychische aandoeningen dan elders in de wereld, aldus Unicef.

De meeste van onze jongeren met psychische klachten, de overgrote groep, imploderen. Zij komen terecht in de lange rijen bij psychologen en belanden in de loodzware vallei van jeugdige depressie. Jeugd- en kinderdepressie neemt als maar toe in het Westen.

Een enkeling onder hen stapt bewapend een school in, of in dit geval de dansles in een buurthuis of gaat op jacht naar een presidentskandidaat. Deze enkelingen onder de vele anderen in de psychisch zoekgeraakte jeugd, zien de trieste, manische afslag van exploderen als enige uitweg. Een triest verhaal, ondragelijk ook, met beelden van bloedende kinderen die je eerder associeert met oorlogsgebieden zoals Gaza. Waar Israël al maanden de burgerbevolking massaal laat bloeden voor de misdaden van Hamas. Maar dat gebeurt niet hier. Er is geen oorlog in Europa. Europa, zeggen de statistieken, is nog nooit zo rijk en veilig geweest.  

Doodbloedende kinderen, het is een gebeurtenis die vraagt om rouwen, wat ook de reactie was van het gros van de burgers in de Brits stad, de dag na de tragedie. Maar een groep van honderden woedende mannen kwam met een heel ander doel op de rouwstoet af. Vrijwel direct na de aanval op maandag begonnen extreemrechtse groeperingen fake-news te verspreiden over de verdachte. Die zou een Arabische naam hebben, asielzoeker en moslim zijn. Daarmee werd het drama in Southport misbruikt om zowel moslims als asielzoekers in vele steden in het Verenigd Koninkrijk aan te vallen.

“De vermoedelijke dader van de aanval is de 17-jarige Axel Rudakubana. Normaal gesproken wordt de naam van een minderjarige verdachte niet vrijgegeven, maar de rechtbank in Liverpool oordeelde dat de 'idiote rellen' daartoe aanleiding gaven. De verdachte is geboren in Cardiff, de hoofdstad van Wales, en heeft Rwandese ouders. Hij wordt beschuldigd van drie moorden en tien pogingen tot moord. Over zijn motief is nog niets bekend. Volgens BBC zei de aanklager dat Rudakubana is gediagnosticeerd met autisme en al langer 'niet met zijn familie sprak of het huis verliet'”. Aldus NRC.

Tot zover de feiten. Maar hoe valt het directe en simpele misbruik van het drama in Southport door extreemrechts te verklaren? Dat er maar één lucifer nodig is om vele fakkels op moslims en asielzoekers af te sturen. Dat spreekt boekdelen en niet alleen over de collectieve, mentale gesteldheid in England.

Hoe gemakkelijk is het geworden om burgers met angst- en haatzaaiende retoriek en/of fake news te manipuleren, of het op straat is óf op weg naar de stembus. Het is vandaag de dag een verschijnsel dat breed voorkomt in Europa. Van Hongarije tot Italië, Frankrijk en Scandinavische landen, het inzetten van xenofobe retoriek betaalt zich dezer dagen in Europa electoraal ruimschoots terug. In Nederland kun je met een schrikbeeld van moslims en asielzoekers de grootste partij van het land worden, zo leerden ons de afgelopen verkiezingen.

Progressieve politici en opiniemakers zoeken naar sociaaleconomische verklaringen om zich te verhouden tot deze oplaaiende xenofobie. Links zoekt de oorzaak – vrij voorspelbaar – in het afbreken van het sociale vangnet door neo-liberaal beleid van afgelopen decennia. Dat is de hoofdoorzaak van de sociale frustratie, met de immigrant als het zwarte schaap.

Armoedebestrijding en meer sociale voorzieningen zijn dan de remedie. “Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral”* lijkt in deze linkse verklaring het leidende adagium te zijn. Maar het gros van de rellende, xenofobisch gedreven Engelsen bestaat niet per se uit de armen, ze representeren eerder de gewone man met een gemiddeld inkomen en opleiding, de modus van de middenklasse, en dat geldt ook voor het PVV-electoraat, die van Le Pen's Rassemblement National in Frankrijk of de Broederschapspartij van Meloni in Italië.   

Ieder die zorgen maakt over de huidige manifestatie van xenofobische krachten in Europa, ons Binnenhof inbegrepen, moet zich gaan bezinnen of hier en daar wat sociaaleconomische aanpassingen inbrengen werkelijk de remedie is. Het wordt tijd om stil te staan bij het collectieve onbehagen dat onze alsmaar meer economisch-rationalistisch ingerichte samenleving oproept. Het wordt wellicht tijd om Freud te herlezen en vooral ook Jung.

Het immense onbehagen dat veroorzaakt is door het disciplineren van het menselijk wezen tot productiemiddel respectievelijk consument moeten we aan de hand van Freud in de ogen durven te kijken. En door het herlezen van Jung moeten we gaan beseffen dat door de functionele demystificatie van onze wereld, door de goden en godinnen te verbannen uit onze ruimtes, ritmes en rituelen, onze bezieling als mens en maatschappij in het gedrang is gekomen. Een samenleving waar enkel het primaat van vraag en aanbod geldt, lijdt aan een tekort van wij-gevoel. De bodem waar onze jeugd nu op moet opgroeien is zwaar verzuurd. 

Een ontzielde samenleving, waar aan bezieling de grootste schaarste is, lijdt aan een levensgevaarlijke spirituele armoede, raakt op den duur geobsedeerd door de zelfbenoemde verlossers en is vatbaar voor valse profeten, fantasten en fascisme, blijkt maar weer eens te meer.

Ja, we moeten Freud en Jung opnieuw en aandachtig gaan lezen. Maar dan niet me de kleinzielig bril van ons opgeblazen ego. Niet met kleine narcisme van: “wat mankeer ik?” of “welke type persoonlijkheid ben ik?” Deze reuzen moeten we opnieuw lezen om op zoek te gaan naar zingeving voor ons en de toekomst van onze samenleving. Met in ons achterhoofd de vraag: hoe maken wij onze cultuur weer waarachtig, waardig en bezield?

Laat deze zomer een zomer van bezinning zijn.

* ‘Eerst komt het vreten, en dan komt de moraal’, uit de Driestuiversopera (1928), van Kurt Weill en Bertolt Brecht.