Een filosofielesje over het geheugen van Rutte

Mijn havo-eindexamenklas krijgt er binnenkort een erg interessante casus bij: het slechte geheugen van Mark Rutte. In hun onderwerp ‘Filosofie van het Zelf’ leren mijn eindexamenleerlingen in het eerste hoofdstuk over ‘jezelf blijven’ en over de bijkomende verantwoordelijkheid door middel van het vreemde geval van Robert Ledru. Ledru was een Franse politieagent in de 19 e eeuw die tot de bizarre ontdekking kwam dat hij in zijn slaap iemand moest hebben vermoord: de dader mistte dezelfde teen aan dezelfde voet als Ledru en een missende kogel uit zijn pistool bleek in het slachtoffer gevonden te zijn; kortom, hij moest het gedaan hebben zijn en gaf zich vervolgens zelf aan.

Hoe denkt u dat de rechter oordeelde? “Onschuldig” was het oordeel. De acties van de slaapwandelende Ledru waren kennelijk niet toe te schrijven aan wakkere Ledru, het lijkt alsof het twee verschillende personen zijn. Herinnering is voor de verlichtingsdenker John Locke nodig om dezelfde persoon te zijn en Locke zou het dus helemaal eens zijn geweest met de Franse rechter. Je gaat niet Henk veroordelen voor de misdaden van Piet. Zo wil Rutte verantwoordelijkheid ontwijken voor zijn Omtzigt-uitspraken: hij heeft er geen herinnering van, dus het mag niet aan hem kleven. Rutte wil zich niet hoeven te verantwoorden voor de gedragingen van Mark. Geen weet ervan is geen verantwoordelijkheid ervoor.

Rutte vervolgde in zijn verdediging: ‘Waarom zou ik dat [Omtzigt elders laten positioneren] gedaan hebben?’ Hij lijkt zijn publiek voor het blok te zetten: zij zouden hem toch zeker niet van een laaghartig machtsspel willen betichten? Al heeft hij geen herinnering (dus geen verantwoordelijkheid), hij heeft natuurlijk wél zijn goede karakter. Onze goedlachse premier (die ons blijft verzekeren dat hij zaken héél serieus neemt) is toch niet een persoon die een criticus op een haast wraakzuchtige manier af zou schepen? Zo komen we bij de tweede filosoof van dit hoofdstuk, Derek Parfit. Die beweerde dat niet alleen herinnering, maar ook karaktereigenschappen kunnen bepalen of een persoon dezelfde is als voorheen. Rutte probeert op deze manier kundig gebruik te maken van de verschillende ideeën van deze denkers. Hem treft zogenaamd geen blaam voor de verwerpelijke actie, want hij heeft geen geheugen van (Locke). Maar wij moeten wél vertrouwen op zijn goede karakter, dat beeld dat we van hem kennen (Parfit).

Mijn leerlingen kunnen mijn advies dan vervolgens wel al raden: “Rutte, ken jezelf!” Paul Ricoeur, de laatste denker in het hoofdstuk ‘Jezelf blijven’, bespreekt een oud-Griekse wijsheid. Odysseus wist dat hij gek zou worden bij het horen van de harpijen, maar was wel benieuwd naar hun zang. Daarom liet hij zich vastbinden en beval zijn bemanning niet naar hem te luisteren tijdens zijn harpij-raaskallerij. Als je weet dat je niet kan rijden met alcohol op, drink dan niet, of ga met de bus. Als je zo’n slecht geheugen hebt, schrijf dan dingen op! Soms ben je niet bij machte om iets te doen, maar je kunt wel nadenken over het feit dat jij iemand bent die zo’n zwakte heeft. Verantwoordelijkheid nemen is dan: je ‘ik’ op dat moment op een of andere manier onschadelijk maken. Dus als je al weet van jezelf dat je vergeetachtig bent, en dat weten we allemaal ondertussen, maak notities , anders is de verantwoordelijkheid wél aan jou toe te schrijven.

Ook de ongelukkige Ledru heeft over zichzelf nagedacht en hij trof voorzorgsmaatregelen. Hij is verhuisd naar het platteland, liet zich bewaken en hield zichzelf verre van pistolen opdat hij, wanneer hij geen controle meer over zichzelf had, geen schade kon berokkenen. Als Rutte weet dat hij een zwak geheugen heeft, en hij weet dat hij ons land kan schaden in zijn functie dan is het onverantwoord dat hij geen maatregelen treft, zoals een notitieblok aanschaffen.