Een betere wereld begint bij jezelf, niet bij een verkiezingsprogramma

Als aanloop naar de komende Tweede Kamerverkiezingen op 22 november presenteren de verschillende partijen hun verkiezingsprogramma, vol met goede bedoelingen om het de komende periode beter te doen. Rutger Bregman schreef een aantal jaren geleden het internationaal veel gelezen boek De meeste mensen deugen. Ik denk dat hij gelijk heeft.

Een goede kennis van mij, die hoge posities bekleedde bij zowel overheid als grote bedrijven, vertelde mij eens dat hij de 10-80-10 regel ontdekte bij de mensen waarmee hij werkte. Ik noem dat sindsdien de wet van Koos. Tien procent van zijn werknemers waren de kartrekkers, die mensen die op een positieve manier de leiding namen, out of the box dachten, met nieuwe en creatieve ideeën kwamen. Tachtig procent waren goede mensen, die volgden. En de rest, de overige tien procent waren de rotte appels in de mand, de intriganten, de manipulanten, degenen die andermans ideeën jatten om zelf de eer op te strijken. De mensen die een heel team met hun toxische negativiteit kunnen aansteken en de sfeer verzieken.

Dit artikel gaat over het feit dat het niet voldoende is dat 90 procent van de mensen deugen en dat alle politieke partijen nu met goede voornemens komen. Het is namelijk een wetmatigheid dat wat goed is niet automatisch in de praktijk kan worden gebracht, maar dat dit een bepaalde, bewuste inspanning vraagt. En een tweede wetmatigheid is dat als die inspanning niet wordt geleverd, dat een oorspronkelijk goed idee zich tegen zichzelf kan richten, star en dogmatisch kan worden en juist het goede kan gaan tegenwerken.

Eerst wil ik stilstaan bij wat het goede is, wat de bron van het goede is en wat de voorwaarden zijn om het goede, dat wat deugt, in de praktijk te brengen. Mijn stelling is dat dit niet automatisch gaat, dat dit bewustzijn en een inspanning vraagt. Het vraagt bewustzijn van jezelf. Het innerlijk stilstaan bij de vraag wie ben ik? Zelfkennis over wat goed is en wat niet goed is in mij. Voor het goede, voor dat wat deugt, moet je contact met jezelf maken, je moet dat als het ware in jezelf opgraven. Om het vandaaruit in de praktijk te brengen. En het vraagt een sterke ik-kracht, omdat het in de praktijk brengen van wat deugt vaak op een grote weerstand van de buitenwereld stuit. Bijvoorbeeld een klokkenluider in een situatie in een bedrijf dat niet deugt, heeft een bijzondere sterke ik-kracht nodig. Ik moet denken aan de film Dark Waters (2019) over de advocaat Robert Bilott die een jarenlang proces voerde tegen chemiebedrijf DuPont. En won.

Tegenover wat ik hierboven beschrijf, staat dat de mens op de een of andere manier geneigd is om te vervallen in automatismen buiten zichzelf. Is de mens geneigd om niet de inspanning en de verantwoordelijkheid te verrichten die het opgraven en het in de praktijk brengen van het goede vraagt. We zijn bang om bijvoorbeeld af te wijken van de groep, zijn geneigd snel te kiezen voor gemak.

In plaats dus van contact te maken met het levende goede in onszelf schieten we snel en automatisch in wat wordt genoemd de reddersdriehoek, die bestaat uit de aanklager, het slachtoffer en de redder. De basis hiervan is altijd angst. Dit in tegenstelling tot de eerdergenoemde ik-kracht, die als basis (zelf) vertrouwen heeft. Die reddersdriehoek is collectief, daar zitten we als groep in vast. Daar zit dus angst in, maar ook instinctieve groepsoverleving. De hele coronacrisis was hier een goed voorbeeld van. We gingen collectief de oorlog aan met het virus, waar we dus slachtoffer van waren. Er was een grote angst voor ziekte en dood. De overheid samen met de wetenschap (vaccin) wierpen zich op als redder en de cirkel was compleet. Individuen die zich kritisch uitlieten over het beleid, werden door de groep als wappies, a-socialen, extreem-rechts, virusontkenners, staatsgevaarlijk neergezet.

Laat me direct even duidelijk maken dat ik geen coronavirus- of klimaatcrisisontkenner ben. Maar ik wil wel stellen dat bijvoorbeeld ook met de klimaatcrisis en het van bovenaf opgelegde beleid, angst (Frans Timmermans; overleving eigen soort is in gevaar) en de dynamiek van de reddersdriekhoek (Frans Timmermans; politiek moet nu bijsturen), een grote rol spelen. Het lijkt wel of die reddersdriehoek, die gebaseerd is op de verantwoordelijkheid buiten onszelf leggen, is geïnstitutionaliseerd en is vast komen te zitten in allerlei maatschappelijke structuren, protocollen en procedures. En dat verschillende partijen hier macht en financieel gewin aan ontlenen.

Ga hier dan maar eens tegenover staan, als individu, vanuit het in jezelf opgegraven goede en ware. Waarom zou je het goede doen, als je dit geld kost of je daarmee dreigt je baan te verliezen? Je zou wel gek zijn. In die zin is de afhankelijkheid van een betaalde baan een slimme manier van het machtssysteem om te voorkomen dat mensen het goede, maar ook het ware uitspreken.

En zo keert het misschien oorspronkelijk en in die tijd wel goede idee van kapitalisme zich op dit moment tegen zichzelf. Een betaalde baan die eerst vrijheid gaf, zet mensen nu juist klem en maakt het onmogelijk om zich openlijk uit te spreken en het goede in de praktijk te brengen.

Wat Thomas van Acquino scherp zag, is dat een rechtvaardige samenleving niet kan berusten op wetten, regels en procedures alleen. Deze vraagt ook om een bepaalde houding van de betrokkenen, een ‘standvastige en bestendige wil’ om te doen wat goed is, zonder calculatie of eigenbelang. Thomas’ medebroeder en leerling Meister Eckhart (1260-1328) duidde deze houding aan met het woord ‘innerlijkheid’, omdat deze alleen van binnenuit kan komen. Fundamentele veranderingen komen niet voort uit de werking van de wet, maar uit innerlijkheid – uit de geest van de wet. Pieter Omtzigt in zijn boek Een nieuw sociaal contract (2021).

Nogmaals en dit is heel belangrijk, dat we vast komen zitten in automatische machtsstructuren betekent nog niet dat mensen niet deugen, maar het betekent dat het in de praktijk brengen van wat deugt, van het goede, bewustzijn, inspanning en (innerlijke) ik-kracht vraagt. Je kunt wel een heel mooi boek schrijven over dat de meeste mensen deugen, maar je moet daarbij dan ook vertellen wat de voorwaarden zijn om dat wat deugt in de praktijk te brengen en waar je dan tegen aanloopt.

Mijn stelling is dat als ieder mens nu contact zou maken met zichzelf, met het goede, met wat deugt in zichzelf en dat in de praktijk zou brengen, de wereld compleet zou veranderen. Ik ga er dus vanuit dat het levende goede in ieder mens aanwezig is. In je werk zou je dan niet meer automatisch je baas volgen of het model of het van bovenaf opgelegde protocol. Vanuit het contact met jezelf en het goede, maak je contact met de ander, met een klant, met een patiënt en zou je wellicht iets heel anders doen dan wat het, vaak geld gestuurde protocol van je vraagt.

Als je het goede gaat doen, doorbreek je allerlei machtsstructuren. Eigenlijk komt er een soort revolutie opgang, van onderop. Vanuit het contact met jezelf, vanuit het contact met je medemens. Je zoekt het relationele op, want vanuit het contact met de ander, ontstaat het goede. Jij zegt niet, ik weet wat goed voor jou is, ongelijkwaardig, nee, in het open en vrije contact, gelijkwaardig, ontstaat het goede. Je kunt wellicht een andere rol hebben dan die ander, maar je blijft altijd in relatie met de ander als mens.Het goede weet je niet van tevoren, dat is levend en nieuw en ontstaat in het contact met de ander. Dit zijn voor mij allemaal gevolgen als we de moed hebben om het goede en wat deugt in de praktijk te brengen.

Wat een bewuste politiek zou kunnen doen, is voorwaarden scheppen voor mensen om het ware uit te spreken en het goede in de praktijk te brengen. Dit zou kunnen door bijvoorbeeld een vorm van basisinkomen in te voeren, waar mensen op terug kunnen vallen, als het in de praktijk brengen van het goede, van wat deugt, betekent dat zij hun baan verliezen. Dit idee heb ik helaas nog niet kunnen lezen in een verkiezingsprogramma van een politieke partij, misschien in dat van NSC? 

cc-foto: Thomas Hawk