Ebru Umar, een dame van de Istiqlal Caddessi

Toen ik donderdagavond Ebru Umar bij Pauw op de televisie zag, moest ik sterk denken aan Istanboel. Ze was perfect gekapt en onnadrukkelijk maar prachtig opgemaakt. Zij was echt zo’n Turkse dame die op de Istiqlal Caddessi loopt te winkelen.

De Istiqlal Caddessi: dat is de Grande Rue de Pera, de hoofdader van de wijk waar de sultan destijds de ambassades van de westerse landen een plek aanwees. Tegenwoordig zijn dat consulaten generaal. Ze staan een stukje achter de rooilijn en dat van Nederland – een prachtig achttiende-eeuwse gebouw – is misschien wel het meest indrukwekkend. Destijds vonden de dienaren van de sultan dat je met de Nederlandse ambassadeurs het beste zaken kon doen want ons land – begrepen ze – zat daar voor het geld en niet voor de macht.

Bijenkorf onder de blote hemel De Grande Rue de Pera werkte als een magneet op de inwoners van het Ottomaanse Rijk die vernieuwingen wilden doorvoeren naar westerse snit. Zo werd ze de hoofdstraat van de moderniteit. Nu staan er monumentale winkelpanden uit het laatst van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Een historische elektrische tram wordt voor de toeristen op de rails gehouden. Je komt er om te zien en om gezien te worden. Het lijkt de Bijenkorf wel onder de blote hemel. De Istiqlal Caddessi is een van de topstraten ter wereld, op één lijn met Regent Street in Londen, de Rue de Rivoli in Parijs, de Gran Via in Madrid of Nathan Road in Hong Kong. Nederland is voor zoiets te lullig en in ons land kan niks Aan de Istiqla Caddessi tippen.

Heel hard en lang werken Je neemt de Tunel, een oud ondergronds tandradtreintje om de Galatabrug te vinden over de de Gouden Hoorn waar dag en nacht mannetjes staan te hengelen. Je komt dan in een morsige bazarbuurt waar al die elegantie ineens verdwenen is en de hoofddoek domineert met de lange jassen die wij van de Haagse of de Rotterdamse markten zo goed kennen. De massa beweegt zich langs kleine winkeltjes waar ze bijvoorbeeld televisies repareren. Je kunt er goed zien wat het leven voor de gemiddelde Turk betekent: heel hard en heel lang werken voor weinig geld. En ook dat geloof en traditie in hogen mate de gang van zaken bepalen. Toch is er inmiddels een islamitische middenklasse ontstaan die geld heeft voor levenskwaliteit maar wel binnen de grenzen die hun geloofsovertuiging stelt. Ik heb aan de Aziatische kant van de stad in een Ierse pub gezeten die volstrekt alcoholvrij was.

Multiculturalisme In 1839 kondigde sultan Abdülmecid I de Tanzimat af, de reorganisatie. Voortaan was iedereen in het Ottomaanse Rijk – christenen én moslims – gelijk voor de wet. In dat kader trachtte het bewind hervormingen door te voeren die waren afgekeken van Europese landen, in het bijzonder Frankrijk. Rond 1900 was het keizerlijke Duitsland het grote voorbeeld. De Tanzimat bevatte bovendien allerlei elementen die we tegenwoordig met multiculturalisme zouden associëren, want het Ottomaanse Rijk, dat zich uitstrekte van de Balkan tot de Indische Oceaan en de Rode Zee was een veelvolkerenstaat.

Goddeloze klok De reorganisatie werd van bovenaf opgelegd en dat is sindsdien in Turkije zo gebleven. Politiek komt niet uit de burgers voort maar wordt hen door de strot geduwd. De Tanzimat ontmoette in brede kring verzet, aan de ene kant bij de voorgangers van de hedendaagse islamisten, aan de andere kant bij nationalisten – Griekse, Bulgaarse, Armeense, Arabische, Koerdische – die streefden naar een eigen onafhankelijke staat. Vrome predikers maakten zich zeer kwaad over het nieuwe paleis dat Abdülmecid liet bouwen, Dolmabahçe, want dat had een toren met een goddeloze klok die de tijd aangaf volgens het Europese 24-uurssysteem, niet volgens het islamitische met als uitgangspunt op- en ondergang van de zon en de daarmee samenhangende uren des gebeds.

Het Ottomaanse Rijk heeft de eerste wereldoorlog niet overleefd, want het stond aan de kant van Duitsland. De nationalisten wonnen het pleit, ook in Turkije zelf, waar Mustafa Kemal Pasja, later bekend als Atatürk met zijn trouwe legerscharen de macht greep. Hij is in het nu Griekse Thessaloniki geboren. Dat laat zien hoe de verschillende volkeren in het oude Ottomaanse Rijk naast en door elkaar woonden.

Etnische zuiveringen De ondergang van het Ottomaanse Rijk ging gepaard met gruwelijke etnische zuiveringen. De volkerenmoord op de Armenen is daarvan de bekendste, maar ze is er slechts één in een hele reeks. Ook etnische Turken zelf werden daarvan het slachtoffer. Zij zijn uit de hele Balkan verdreven op dat kleine stukje na rond Edirne, het vroeger Adrianopel.

Mustafa Kemal maakte rigoureus een einde aan al het multiculturele gedachtengoed uit de vroege Tanzimat -tijd. Hij schiep een zo homogeen mogelijke Turkse republiek waarin geen tot minimaal ruimte was voor andere talen en culturen. In 1923 kreeg de Grande Rue de Pera zijn huidige naam Istiqlal Caddessi, Onafhankelijkheidslaan. Alleen de Koerden kreeg hij er niet totaal onder. In Istanboel woonde nog een Griekse minderheid van enkele honderdduizenden maar die is na Atatürks dood in de jaren vijftig met geweld verdreven. In dat kader werd op de Istiqlal Caddessi alles kort en klein geslagen want daar bestonden nog een aantal Griekse zaken.

Mustafa Kemal maakte zoveel mogelijk een eind aan alles wat aan het verzonken Ottomaanse rijk van de sultans deed denken. Hij legde zijn traditionele titel pasja af maar liet zich – tekenend voor zijn autoritair karakter – de eretitel Atatürk aanmeten, vader der Turken.

Turks nationalisme Turks nationalisme moest het cement zijn van de nieuwe republiek, niet de islam en niet allerlei denkbeelden over diversiteit. Wie er anders over dacht, moest stil blijven zitten met de armen over elkaar terwijl hoofdmeester Atatürk zijn lessen gaf. Anders werd je in de hoek gezet. Atatürk verbood oosterse kleding, met name de sluier. Hij verving het Arabische alfabet door het Latijnse. Hij liet de Turkse taal zuiveren van de vele Perzische en Arabische leenwoorden. Die laatsten waren binnengeslopen door de koran. Hij schiep bovendien een streng controleapparaat dat bepaalde wie er in de moskee wat preekte. Dat apparaat bestaat nog steeds en wordt nu door Erdogan voor zijn doeleinden gebruikt. Het is het nu door menig Nederlander als een vijandige organisatie beschouwde Dyanet.

De leider zelf was een groot liefhebber van raki, wat hem mede het leven heeft gekost.

Dochter van Atatürks Turkije Ebru Umar is in alle opzichten een dochter van Atatürks Turkije. Dat blijkt uit haar taal en haar gedrag. Dat wordt duidelijk aan de manier waarop zij zich kleedt: zij is een zelfbewuste, mooie goedverzorgde vrouw. Zo zag Moestafa Kemal het graag.

Tegelijk meent zij – bleek donderdagavond bij Pauw – dat de overheid de bedding bepaalt binnen welke de mening van de burgerij zich dient te bewegen. Ze riep de regering op om grenzen te stellen en wie ze overschrijdt brengt zijn paspoort in gevaar. Dat past wel in de Turkse, maar niet in de Nederlandse politieke traditie. In Nederland is de nationale eenheid gebaseerd op het verbinden van ongelijksoortige volksdelen die elkaar de ruimte geven om het leven naar eigen voorkeur in te richten. Vroeger had dat vooral met godsdienst te maken, tegenwoordig meer met levensstijlen.

Generaals In Turkije ligt dat dus anders: dáár wordt het correcte leven van bovenaf opgelegd. Wie zich verzet, krijgt met onderdrukking te maken. Het hangt een beetje van de aard van de machthebbers af, hoe ver die gaat. Sinds de dood van Atatürk heeft het land meer en minder vrije periodes gekend maar de politiek moest zich altijd bewegen binnen bepaalde grenzen. In de tweede helft van de twintigste eeuw greep het leger een paar maal in als de generaals vonden dat de burgerregering zich te islamitisch begon te gedragen. Nu is de machtspositie van Erdogan en zijn islamitische massapartij AK zo stevig dat dit een vrome wens moet blijven voor hardliners onder der geparfumeerde shoppers op de Istiqlal Caddessi. Decennia lang hebben islamieten en traditionalisten het onderspit gedolven. Nu zijn de rollen omgedraaid.

Afrekening Nu is de dag van de afrekening gekomen. De president zit stevig in het zadel en hij wijst dwingend de weg, zoals Kemal Atatürk voor hem.

Dat is geen weg die Ebru Umar bevalt en daarom is zij door de machthebbers op haar plaats gezet.

Bij Pauw bleek dat zij dit principe niet bestrijdt. Ze vindt alleen dat de verkéérden op hun plaats worden gezet. Niet zij moet dimmen, maar het Turkije van de hoofddoek. Als dat aan de boorden van de Bosporus niet lukt, dan moet het maar bij ons in de delta van de Rijn.

Helaas of zo U wilt gelukkig maar, dat past niet in de Nederlandse politieke traditie.

Misschien is het voor Ebru Umar zelfs te hopen dat zij haar Turkse nationaliteit niet te gemakkelijk kwijt raakt. Op het Erasmiaans Gymnasium heeft zij ongetwijfeld dat citaat van onze grote Amsterdamse dichter Bredero geleerd: “Het kan verkeren”. Erdogan en de AK hebben niet het eeuwige leven. Dan zitten zij en haar gelijken op de Istiqlal Caddessi weer hoog te paard. Dan zullen de vromen opnieuw een poepie ruiken.