Deugen de meeste mensen wel altijd?

Zijn wij mensen flex-deugers? Bijna iedereen heeft ‘m gelezen, De Meeste Mensen Deugen, van Rutger Bregman. Het boek haalde veel vastgeroeste denkbeelden onderuit over de vermeende aangeboren slechtheid van mensen. Het rekende af met bekende mythes die de vermeende slechtheid al heel lang onterecht ‘bewijzen’. Bregman deed zeer uitgebreide research, zoals onder andere te zien is aan het indrukwekkende aantal pagina’s achterin met een eindeloze bron-opsomming. Veel mensen die het al gelezen hadden riepen dat ze echt waren opgeknapt van dit tegengeluid, dus: lees het!

En dat heb ik dan ook gedaan.

Een van de eerste voorbeelden die Bregman opvoerde was dat van de soldaat, die over het algemeen liever over de vijand heen blijkt te schieten, omdat ie totaal geen aandrang heeft om zomaar iemand te doden die net als hij gesommeerd is naar het front te gaan uit naam van één oververhitte leider. Dat vond ik heel goed nieuws. Het goed onderbouwd onderuit halen van een aantal hardnekkige mythes over de wreedheden jegens anderen, waartoe mensen allemaal bereid zouden zijn – zoals het beroemde broodje aap-verhaal over hoe mensen zonder vragen te stellen hun medemens steeds krachtigere tot uiteindelijk dodelijke schokken toedienden, waar dus niks van blijkt te kloppen – stemde mij ook blij.

Bij de enorm lange verantwoording die Bregman even verderop aanvoerde om uit te leggen waarom iemand in nood niet was geholpen door de vele mensen die die nood overduidelijk hadden waargenomen, begon er echter iets bij mij te knagen. Mooie verhalen, maar onder aan de streep had niemand geholpen, zo simpel was dat…

Na de bemoedigende verhalen van Bregman over soldaten die hun geweren in de lucht leegden en hun chocola met de ‘vijand’ deelden, ging ik zelf een Syrische vluchteling interviewen. Hij vertelde openhartig over zijn leven, dat voorafging aan zijn wanhopige vlucht.

De soldaten én meevechtende burgers die hij mij beschreef deden het een beetje anders dan in Bregmans boek… Ik zal de gruwelen hier niet breed uitmeten, maar het principe is dit: zo langzaam, pijnlijk, wreed en voor de gedwongen toekijkende ooggetuigen zo angstaanjagend mogelijk. Uitgevoerd met groot enthousiasme.

Het ligt voor de hand om hier naar religieuze hysterie te wijzen. Zoals we bij erg wrede kampbeulen uit diverse oorlogen naar ideologische hysterie kunnen wijzen. Maar dat is mij te makkelijk, of op zijn minst te onvolledig. Er is altijd iets of iemand om naar te wijzen, maar je moet het toch maar kunnen uitvoeren, met jouw wil en jouw handen.

Clichés liggen overal op de loer als je een onderwerp als deugen aansnijdt. Gemeenplaatsen, zoals “we zijn allemaal soms goed en soms slecht, tis maar waar je voor kiest, je achtergrond is heel bepalend, nee, je achtergrond is helemaal niet bepalend maar je blauwdruk wel, sommige mensen hebben nou eenmaal een ongelukkige biochemie in hun hoofd, nee, die biochemie kun je omdenken of om-mediteren, etc. etc.” Heb ik er nog eentje gemist?

De vraag of wij deugen of niet deugen wordt bij mij overschaduwd door een net iets andere vrees: dat we zo enorm beïnvloedbaar lijken te zijn. Dat we té makkelijk zowel richting goed als slecht zijn te lokken.

Een simpel voorbeeld haal ik uit mijn jeugd, in de fameuze vrijgevochten seventies van de vorige eeuw. Talloze ouders vonden het toen helemaal prima om seks te hebben onder de ogen van hun kinderen, ook met wisselende ‘ooms’ en ‘tantes’, bovendien zaten er in die dagen onmiskenbaar bovengemiddeld veel ouders aan hun eigen kroost. Misschien lijkt dit voorbeeld minder uitgesproken ‘slecht’, maar mijn generatie is er flink door beschadigd en begint dat de laatste jaren schoorvoetend te uiten.

Hoe vaak horen we mensen niet hier echter niet vergoelijkend over mompelen: “Tja, dat deden we toen. Dat leek ons oké”? We wisten niet beter. Dat zegt men dan. Voor mij is dat zinnetje synoniem voor: we waren gestopt met zelfstandig nadenken. De ongemakkelijke waarheid is echter dat veel seventies-kinderen destijds al wel voelden dat er iets gebeurde wat helemaal niet klopte. Kinderen waren we, en we beseften dat!

Zijn we dus eigenlijk niet een soort flex-deugers, Bram? Hoeveel ruggengraat hebben de meesten van ons, in jouw optiek? De leider van een groep of een beweging lijkt erg bepalend; als die de juiste snaar weet te raken, als we ons gezien voelen… gaan we dan niet net zo makkelijk de ene als de andere kant op?

Wie altijd maar weer zo onafhankelijk mogelijk het goede probeert te doen, kan erg eenzaam zijn, en hoeft zeker niet altijd op applaus te rekenen. Dat brengt me bij een boeddhistische uitspraak die ik zeer mooi vind:

“Er is geen beloning voor goed zijn. Goed zijn is de beloning.”

Warme groet, Mirjam

Dit zou een heel kort antwoord kunnen worden: ja, wij zijn flex-deugers. Maar ik weet dat je mijn visie wilt, dus ik zal je een toelichting geven. Ik behoor tot de weinige landgenoten die Bregman nog niet hebben gelezen. Dat komt door mijn persoonlijke afkeer van hypes. Het is vast een goed en interessant boek, maar het succes ervan voelt zo gemaakt. Precies dit onderwerp is waar men behoefte aan heeft momenteel. Het roept associaties bij me op met ‘Wij zijn ons brein’ van Dick Swaab. Ook een interessant boek, dat heb ik wel gelezen, maar zwaar overschat qua belang, denk ik.

Waarom we flex-deugers zijn: omdat de omstandigheden alles bepalen! Wat denk je van de oude zegswijze ‘in nood leert men zijn vrienden kennen’? Daar zit alles al in. Als er morgen oorlog uitbreekt, ga je dan in het verzet of heul je met de vijand? Dat kun je niet betrouwbaar voorspellen in een vredessituatie.

Ik kan het niet vaak genoeg herhalen: wij zijn in ons functioneren per definitie allemaal een product van onze aanleg en de omstandigheden waarin we leven. En onder extreme omstandigheden worden we in principe allemaal ziek, gek of slecht. Uitzonderingen zijn geluksvogels, zoals de opa die twee pakjes per dag rookte, maar die toch bijna honderd jaar werd.

Iedereen deugt, zolang de omstandigheden ons weerhouden van niet-deugen. Maar in aanleg kunnen we helaas ook allemaal slecht zijn. Denk aan de drugsverslaafde die echt van zijn bejaarde moeder houdt, maar die wel haar bankrekening leegplukt… Een betere titel voor het boek van Bregman was geweest: ‘Mensen deugen, meestal’. Het leugentje om bestwil kennen we toch allemaal? De meesten van ons hebben als kind weleens snoep gestolen, en als je buitenechtelijke affaires niet vindt deugen, dan heeft het boek van Bregman al bijna geen bestaansrecht meer…

Dan ook nog even over jouw punt van beïnvloeding: dat klopt, veel meer dan we ons bewust zijn ook nog. Dat komt omdat de meeste beïnvloeding op een onbewust niveau plaatsvindt. Slimme internetbedrijven manipuleren ons gedrag om geld te verdienen. En terwijl we dat steeds vaker horen gaat het onverminderd verder. Kijk naar ‘The Social Dilemma’ op Netflix, en schrik je rot. En toch: ik heb het gezien, maar ik zit nog steeds op allerlei sociale media. We maken elkaar de hele dag wijs dat we ons gedrag baseren op weloverwogen keuzes, maar het tegenovergestelde is veel meer waar: bijna alle gedrag komt voort uit onbewuste processen.

Ik merk dat ik er niet vrolijk van word, dit schrijven. Ik voel me steeds vaker machteloos tegenover allerlei ontwikkelingen die plaatsvinden. Wat dat betreft heeft de coronacrisis ook niet geholpen: het zwabberbeleid wordt boven onze hoofden bedacht, en meer smaken dan braaf luisteren of je er tegen keren lijken er niet te zijn. En om nu te zeggen dat iedereen die zonder mondkapje demonstreert dan ‘dus’ behoort tot een kleine minderheid die niet deugt vind ik echt veel te kort door de bocht.

We deugen allemaal, tot de omstandigheden iets anders van ons vragen. Mensen willen overleven, dat is toch de basis van de hele evolutie?

Hopelijk heb ik je met deze beschouwing toch iets kunnen brengen, ik groet je hartelijk, Bram