Deugen de meeste mensen echt? Een ongemakkelijke vraag in tijden van polarisatie

Als we Rutger Bregman mogen geloven, deugen de meeste mensen. Het is een stelling die op het eerste gezicht geruststellend klinkt. Maar kijkend naar de huidige politieke en maatschappelijke polarisatie – van de opkomst van Trump in de VS en Brexit in het VK tot de verkiezingsoverwinningen van extreem- en/of radicaal-rechts in Nederland, Duitsland en Italië – rijst de vraag: hoe houdbaar is dit optimistische wereldbeeld nog?

Samenwerking versus polarisatie
Bregman stelt dat samenwerking en solidariteit diep in onze menselijke natuur geworteld zijn. Maar wat gebeurt er als het sociale weefsel wordt verscheurd door radicale politiek en media die wantrouwen voeden? In Nederland zien we een samenleving waarin mensen elkaar steeds vaker wantrouwen. Discussies over migratie, klimaat, en zelfs onderwijs zijn verworden tot schreeuwpartijen. Samenwerking lijkt ver weg.

De mythe van paniek en chaos ontkracht?
Bregman toont overtuigend aan dat mensen in crisissituaties vaak solidair handelen. Denk aan hulpacties na rampen zoals overstromingen. Maar in onze huidige politieke crisis lijken deze instincten afwezig. In plaats van solidair te zijn, worden we aangemoedigd om groepen te demoniseren: vluchtelingen, klimaatactivisten, de elite. Het gevoel van “wij tegen zij” wint het van samenwerking. Heeft de polarisatie onze betere natuur uitgezet?

Kinderen zijn empathisch, volwassenen cynisch
Een van Bregmans sterkste punten is dat kinderen van nature zorgzaam zijn. Maar hoe komt het dan dat deze empathie verloren lijkt te gaan zodra ze volwassen worden? Misschien omdat onze systemen – van politiek tot media – meer gericht zijn op concurrentie dan op compassie. Extreemrechtse retoriek speelt in op angst en onzekerheid, en zelfs mensen die ooit empathisch waren, laten zich meeslepen.

De menselijke natuur is flexibel, maar de omstandigheden tellen
Bregman erkent dat onze omgeving bepaalt hoe we ons gedragen. Dat biedt hoop, maar is ook een waarschuwing. Als we onszelf voeden met wantrouwen, angst en boosheid – zoals veel politieke partijen en platforms doen – kan de meest deugdzame mens in de verkeerde richting worden geduwd. Polarisatie is geen natuurwet, maar een keuze die we als samenleving maken.

Deugen de meeste mensen dan toch?
Misschien. Maar de vraag is niet alleen of mensen deugen, maar ook wat we met dat potentieel doen. De opkomst van extreemrechts laat zien dat als je mensen genoeg voedt met angst en verdeeldheid, zelfs de meest deugdzame buurman een grenshek in zijn voortuin kan plaatsen. Bregman’s optimisme is hoopvol, maar het vraagt ook een actieve keuze: we moeten de omstandigheden creëren waarin de beste kanten van de menselijke natuur naar voren komen.

Het werk is niet af
Bregman heeft gelijk dat de meeste mensen kunnen deugen, maar dat betekent niet dat ze dat automatisch doen. Het is aan ons – burgers, politici, media – om systemen te bouwen die samenwerking en vertrouwen bevorderen in plaats van afbreken. Want als we dat niet doen, blijft de vraag niet of de meeste mensen deugen, maar of we überhaupt nog een samenleving hebben om trots op te zijn.

En laten we eerlijk zijn: als je naar de reacties onder columns op dit platform kijkt, kunnen wij, de lezers en schrijvers, ook wel wat beter ons best doen. Misschien is het tijd om daar vandaag al mee te beginnen.