Deugen de meeste mensen wel?

Deugen de meeste mensen, zoals Rutger Bregman zegt in de titel van zijn boek? Die vraag wordt mij soms gesteld als het gaat over bijvoorbeeld het toelaten van vluchtelingen, de vernietiging van regenwoud, de omgang met dieren in de veehouderij, of van andere minder fraaie trekjes van mensen die geregeld in het nieuws komen.

Ik denk dat ik een van de eersten was die het boek van Bregman las: vorig jaar in augustus, want toen heeft hij het me toegestuurd, kort voordat het uitkwam. Ik heb er toen ook op gereageerd, per mail, maar tegen die tijd was hij zo druk met de publiciteit rondom zijn boek dat hij helaas geen tijd meer had om daarop te reageren.

Hieronder een deel van die mail:

Eerst heb ik allemaal positieve dingen geschreven (bv. ‘Het leest lekker weg met al die verhalen. Je bent een goede verteller’), want ik vond het boek goed geschreven en leuk om te lezen. Ik vind het ook echt een aanrader! Maar…

‘Tegelijk vind ik als wetenschapper dat daar ook een zwakte zit. Als auteur kies jij de verhalen die in je betoog passen. Bv. jouw verhaal over de Titanic: men was rustig, er was geen paniek of hysterie. Maar er zijn natuurlijk genoeg andere voorbeelden waar mensen elkaar juist wél aansteken met paniek, denk aan het incident met de schreeuwer op de Dam. Ander voorbeeld: Om te laten zien dat omstanders wel degelijk hulp bieden, kies je een incident over een vrouw in de gracht die werd geholpen. Maar dat was een situatie waarbij het direct duidelijk was dat er een noodsituatie was. Belangrijk bij het omstanderseffect [niet helpen als er andere omstanders bij zijn] is de ambiguïteit. Jouw beschrijving klopt, maar kan ook de indruk wekken dat dit verschijnsel zelden optreedt. En dat vraag ik me af. Kijk eens naar klimaatverandering: alles wat we (niet) doen daaraan is één groot omstanderseffect.

Naast enthousiasme en waardering voelde ik ook geregeld scepsis opkomen, zo’n ‘ja maar ho even’-gevoel. Tegelijk vind ik het echt goed dat je een nieuw en hoopgevend verhaal neerzet en ben ik met je eens dat dit andere mensbeeld kan werken als een self-fulfilling prophecy. Dus ik hoop dat niet iedereen mijn scepsis deelt. ???? Ik ben het ook volledig met je eens over complementair gedrag: wie goed doet, goed ontmoet. Ik heb in mijn boek ‘ Je bent wat je doet ’ een hoofdstuk hierover opgenomen, ‘Je krijgt wat je doet’: aangezien gedrag van mensen zeer besmettelijk is, zoals jij ook schrijft, kun je anderen besmetten met positief gedrag. Dus overall ben ik het hartgrondig eens met je betoog en zeker het punt dat mensen echte groepsdieren zijn.

Good guys & bad guys Maar betekent dit dat ze ‘deugen’? Daar ga ik niet in mee. Ik denk dat er echt twee kanten aan dat groepsdier-verhaal zitten. Als auteur/verhalenverteller kies jij een perspectief waar je de lezer in meeneemt. We kijken bv. mee met de bewoners van Kitty Genovese ’s flat die, anders dan het verhaal gaat, wel degelijk bezorgd waren en de politie belden. Maar niet met de politie die te laat kwam — omdat ze vermoedden dat Genovese dronken was (precies het probleem van het omstanderseffect! — namelijk dat het optreedt als de situatie multi-interpretabel is). Niet met de homofobe politiebaas Rosenthal. In jouw verhaal is hij de ‘bad guy’. Maar als mensen deugen, deugt hij toch ook? Of reken jij deze mensen tot de machthebbers die gecorrumpeerd zijn en daardoor dus niet meer ‘deugen? Dat creëert een te simplistische dichotomie. Hitler en Goebbels noem je narcistische sociopaten; Trump is dat in feite ook. In zekere zin is jouw boek een sprookje: met veel goede mensen en een paar slechteriken. Terwijl we in feite allemaal goed én slecht zijn.

En denk ook eens aan wat er allemaal mis kan gaan als je mensen in groepen zet. Groepspolarisatie, group think, complotdenken, vijanddenken, meningen die nergens op zijn gebaseerd behalve op groepsidentiteit (zoals jij ook zegt: groepsdieren met een fatale beperking). Mensen die met z’n allen de planeet verkloten en te weinig doen om het tij te keren, omdat ze gehecht zijn aan al hun verworvenheden: wat deugt daaraan?

Opportunisme en smoezen Ik denk dat hier meer aan de hand is dan alleen conformisme: het is ook hedonisme, het komt ook heel goed uit omdat men z’n stukje vlees en vliegtripjes niet wil opgeven. Dat hedonistische aspect mis ik in je verhaal. Ik denk dat de sociale aard van mensen vaak niet de feitelijke drijfveer is van hun keuzes, maar hun zelfrechtvaardiging: de drijfveer is hedonisme, ze willen een voordeeltje en gaan dan bedenken of ze een sociaal aanvaardbare reden kunnen verzinnen om ermee weg te komen. Dat is ook gebleken uit onderzoek : mensen maken immorele keuzes als ze er een smoes bij kunnen verzinnen, anders niet.

Ik denk dat er een groot grijs gebied is tussen een rechtvaardiging verzinnen bij opportunistisch gedrag en ergens oprecht in geloven — in het kwade vermomd als het goede. Die conformistische Milgram-deelnemers die dachten dat ze het goede deden omdat ze de onderzoeker hielpen; die politiechef die misschien ook wel dacht dat hij het goede deed omdat de wereld beter af was zonder homo’s (want ook voor machthebbers kan het kwaad vermomd zijn als goed); mensen die anti-Islam zijn en een vluchtelingenopvang blokkeren en die oprecht menen dat ze zich bekommeren om de toekomst van ons land, in elk geval van hun buurt. Wie van die mensen deugt er en wie niet?

Ik denk dat niemand deugt en ook niemand niet deugt (hoewel ik geneigd ben een uitzondering te maken voor Trump…). De evolutie heeft geen doel, kent geen goed en kwaad. De essentie is: homo puppy is dusdanig geëvolueerd dat ie erbij wil horen, een goed groepslid wil zijn. Dat heeft veel positieve en hartverwarmende kanten waar jij terecht de aandacht op vestigt, maar ook negatieve en gevaarlijke kanten. Dat we erbij willen horen biedt wel veel meer positieve mogelijkheden dan velen beseffen ( mijn stuk in De Volkskrant ging daar ook over).

Moedwil en misverstand Maar ik vind juist dat je deugt als je tegen de groep in durft te gaan en voor lief neemt dat dat wrijving geeft. Aangezien de meeste mensen dat niet doen –want inderdaad, we zijn echte groepsdieren, dus meelopers — zijn we nu bezig onze natuurlijke leefomgeving naar z’n grootje te helpen. Je schrijft ergens (p.34) dat de wereld erop vooruitgaat. Maar dat ligt er helemaal aan waar je naar kijkt. Als je kijkt naar de natuur, de aarde waar we het mee moeten doen, gaat de wereld er wel degelijk op achteruit. En wat is er nou eigenlijk belangrijker dan dat?

Wat ik wel met je eens ben is dat de meeste mensen welwillend zijn en het goed bedoelen (maar niet meer dan de meeste andere dieren, dus tja). Zoals WF Hermans het zei: als het fout gaat is dat eerder door misverstand dan moedwil. De meeste kwade dingen komen voort uit dommigheid, misverstanden, of meelopen en niet tegen de stroom in durven gaan. Als ik zo’n boek schreef zou het heten: de meeste mensen zijn sufferds.’

Tot hier de quotes uit mijn brief aan Rutger. Ik hoorde later in zijn podcast dat hij met ‘deugen’ eigenlijk iets anders bedoelde: wat ik hierboven welwillendheid noemde. De meeste mensen zijn meegaand, ze willen elkaar terwille zijn, niet elkaar dwarsbomen. Dat klopt: mensen zijn echte groepsdieren, veel meer dan ze zelf beseffen. Maar juist dat zorgt ervoor dat ze evengoed de meest verschrikkelijke dingen doen als de meest prachtige dingen. De holocaust, de slavernij, de vervuiling van planeet, de verschrikkingen die we dieren aandoen, het zinloze geweld van relschoppers, afijn ik kan zo nog wel even doorgaan – het zijn allemaal dingen die mensen doen omdat ze meedoen met anderen en omdat het binnen die groep, binnen die context, niet verkeerd voelt. Dat boek, over waarom de meeste mensen meegaande sufferds zijn, dat schrijf ik nog weleens! Of het net zo’n knaller wordt als Rutgers boek, dat valt te bezien….