Denker zonder droom

Uitgeroepen tot beste columnist van Nederland. Belezen, intelligent en bovenal: een geweldige schrijfstijl. Bas Heijne heeft zich ontwikkeld tot de spiegel der natie en het geweten van eenieder die slimme dingen wil zeggen. Hij stelt veel vragen, maar geeft weinig antwoorden. Daar lijkt hij zelfs boven te staan: “De stukjes vóór of tegen lees je maar ergens anders”, zei hij onlangs tegen Vrij Nederland.

Toch is het riedeltje van Heijne wat voorspelbaar aan het worden. De dichter Jan Willem Akker vatte het samen als:

Het naoorlogse humanisme, wat dat ook mag wezen, is niet meer in staat verwerpelijke sentimenten als nationalisme en xenofobie te neutraliseren.

Wat er voor in de plaats is gekomen, is populisme. Geert en Emile vertellen een nostalgisch verhaal, de rest staat met de mond vol tanden.

Heijnes analyse is juist en elegant, maar daar is het ook wel mee gezegd. Want inmiddels is hij, naast blootlegger, ook onderdeel van het probleem geworden. Niet alleen de slechtste politicus, ook de beste columnist weigert verhalen te vertellen. Als het daar op aankomt dan vervalt Heijne in vage toespelingen, zoals in een recente column: “Een algemeen verhaal hoeft niet uit algemeenheden te bestaan.” Denk daar maar eens over na, meneer Cohen.

Het gebrek aan antwoorden gaat gepaard met een grijs wereldbeeld. “Bestaat vooruitgang?” Zo vroeg Heijne zich af tijdens de Socrateslezing voor het Humanistisch Verbond. Natuurlijk, er zijn altijd optimisten die zeggen dat de slavernij is afschaft, martelen wereldwijd wordt veroordeeld en de doodstraf steeds minder vaak wordt opgelegd. Maar dan komen de pessimisten die wijzen op moderne vormen van (loon)slavernij, de recente herinvoering van martelmethoden in de VS en de groeiende steun voor de doodstraf, ook in westerse landen. Heijne twijfelt:

Hoe moet je daar positie in kiezen. Na lang aarzelen ben ik tot de conclusie gekomen: wat mij betreft hebben beide partijen gelijk. Vooruitgang en terugval zijn twee kanten van dezelfde medaille.

Het lijkt zo wijs. Bij twijfel, doe de Socrates: geef geen antwoord, maar stel een vraag. Nog meer twijfel? Doe de Aristoteles en kies het midden. Immers: “Het besef dat de wereld niet maakbaar is, is waardevoller dan welke verheven gedachte ook.” Of sterker nog: “De idealen van de Verlichting zijn een schaamlap, een doekje voor het bloeden.” Heijnes conclusie mag dan niet bijster origineel zijn (die gaat terug op het bloedeloze liberalisme van Karl Popper en Isaiah Berlin), zijn intellectuele bescheidenheid doet het nog altijd goed bij mensen die niet terugdeinzen voor een column van meer dan driehonderd woorden.

Maar ik vind het een vreselijke conclusie. En het is de conclusie van iemand die niet kan tellen. Dat er nog steeds veel te veel mensen in erbarmelijke arbeidsomstandigheden werken, laat onverlet dat de internationale slavenhandel tot het verleden behoort. Ook de tijdelijke terugval van één land in martelpraktijken staat niet in verhouding tot de morele vooruitgang die sinds de zeventiende eeuw is geboekt. En dat veel mensen na de veroordeling van een pedofiel of seriemoordenaar terugverlangen naar de doodstraf is irrelevant als we constateren dat, zelfs in de VS, sinds 1625 de doodstraf 98 procent minder vaak wordt opgelegd.

Ik geef toe: het uitgekauwde cliché dat de wereld niet maakbaar is, is niet de gevaarlijkste gedachte uit de ideeëngeschiedenis. Maar de moedeloosheid die er in besloten ligt heeft de wereld geen haartje beter gemaakt. Iemand die de idealen van de Verlichting een schaamlap vindt, is geen humanist maar een defaitist. Dat de werkelijkheid niet maakbaar is, is onzinnige prietpraat. Ze is misschien niet maakbaar volgens de ideologische blauwdrukken van weleer, maar dat betekent niet dat een betere wereld alleen in onze dromen bestaat. En het betekent ook niet dat de wereld zonder die dromen kan.

Helaas is de progressieve denker, die zich werkelijk engageert met de sociale en politieke werkelijkheid, een zeldzaamheid geworden. De samenleving is, vrij naar E.H. Kossmann, als een kwal op het strand: leuk om op afstand te observeren, maar iets waar je vooral niet in wilt stappen. Het type-Heijne lijkt steeds meer op het type-Bolkestein: iemand die, afgezien van een voorliefde voor boeken en sigaren, vooral een anti-intellectueel is. Het probleem is niet dat de oude ideologische blauwdrukken hebben afgedaan. Het probleem is dat we niet terug willen naar de tekentafel. Terwijl juist daar een taak is weggelegd voor de intellectueel.

Dat elegante getwijfel is besmettelijk. Ik ben bang dat als ik nog lang Bas Heijne blijf lezen, ik hem nog ga geloven ook.

Rutger Bregman (23) is historicus. Donderdag verschijnt zijn boek ‘Met de kennis van toen. Actuele problemen in het licht van de geschiedenis’ Dit artikel verscheen eerder in nrc.next