De vijanden van Oppenheimer zijn weer terug, juist ook in Nederland

Nolans meesterwerk vertoont verontrustende parallellen met onze dagen. 

De vele zalen waar Christopher Nolans meesterwerk Oppenheimer wordt vertoond, waren de afgelopen dagen allemaal afgeladen. Geen wonder. De film is ongemeen spannend en verveelt je drie uur lang geen moment. De bioscoopbezoekers krijgen een gelaagd verhaal voorgeschoteld dat je vanuit verschillende hoeken kunt benaderen. J. Robert Oppenheimer heeft samen met een groep briljante collega’s de eerste atoombommen gebouwd en ontworpen. Nadat de gevolgen van de kernaanvallen op Hirosjima en Nagasaki de hele wereld hadden geschokt, kreeg Oppenheimer oog voor de schaduwzijden van zijn prestatie. Hij waarschuwde tegen een wapenwedloop tussen de wereldmachten en kwam op voor overleg om dit te voorkomen. Wat dat betreft komt Nolans film op een goed moment. We sluiten onze ogen graag voor dit gegeven, maar sinds de twee aanvallen op Japan is de wereld nog nooit zo dicht bij een atoomoorlog geweest als vandaag de dag. In Zomergasten vergeleek kosmoloog Thomas Hertog de eerste atoombommen met de opkomst van kunstmatige intelligentie. Er is een technologische en wetenschappelijke prestatie geleverd die een nieuw tijdperk in de geschiedenis inluidt en we weten niet of we de gevolgen nog kunnen beheersen. Het is tot nog toe gelukt de atoomwapens in de arsenalen te houden maar het is een paar maal kantje boord geweest. Het is zeer de vraag of dat met kunstmatige intelligentie ook lukt.

Er zit een derde element in de film dat net zo belangrijk is. Nolan heeft de film opgebouwd rond een besloten hoorzitting, waar Oppenheimer in 1954 moest verschijnen. De vraag was of zijn security clearance, die hem toegang gaf tot wetenschappelijke staatsgeheimen, wel kon worden verlengd. Was de gevierde professor nog te vertrouwen? Zou hij nooit voor de verleiding bezwijken dingen door te brieven aan de Sovjet Unie? Hij riep immers steeds tot matiging en onderhandelingen op. Zonder die security clearance zou Oppenheimer ernstig onthand zijn in zijn wetenschappelijk werk. Hij zou dan buiten de nieuwste ontwikkelingen worden gehouden.

Robert Oppenheimer was vooruitstrevend. Aan het begin van de jaren dertig, toen de Amerikaanse economie op instorten stond, toonde hij een tijd lang interesse in alternatieven voor het kapitalisme. Oppenheimer ondersteunde de oprichting van een vakbond voor wetenschappelijk geschoolden in het bedrijfsleven, bij de overheid en aan de universiteiten. Ook deelde hij het bed met communisten.

Dat kwam Oppenheimer in 1954 – hartje Koude Oorlog – duur te staan. Wie de film al gezien heeft, weet hoe onaangenaam de hoorzittingen verlopen, hoe hij wordt aangevallen op grond van informatie in documenten die hij niet in mag zien omdat ze staatsgeheim zijn, hoe men zijn persoonlijk leven ter tafel brengt, hoe men zit te vissen en te intimideren om hem én zijn echtgenote te laten zeggen, dat zij ooit een lidmaatschapskaart hadden van de Communistische Partij van de Verenigde Staten. Steeds gaat het om zaken en vermoedens over gedragingen in de eerste helft van de jaren dertig. Wie wat weet van die tijd, herkent de toon en de stijl van senator Joseph McCarthy, die met zijn Commissie voor On-Amerikaanse activiteiten tal van vooraanstaande Amerikanen wist te cancellen om het modern te formuleren door in hun verleden te vissen naar blijken van sympathie met het communisme. Of door hen te dwingen namen te noemen van geestverwanten. Als zij dat op grond van een artikel in de Amerikaanse constitutie weigerden, stond dat gelijk aan een schuldigverklaring. Het was deze mentaliteit die Charley Chaplin ertoe bracht voorgoed naar Europa te vertrekken.

De parallel kan niemand ontgaan. Wie zo’n commissielid tegen Oppenheimer te keer ziet gaan, wie McCarthy heeft gezien op oude filmbeelden, moet onmiddellijk denken aan de heksenjachten op het internet tegen personen als Sigrid Kaag of Frans Timmermans, die in feite als een soort verraders worden neergezet. De Wildersen, de Dukken, de Baudetten, de Van Haga’s, het zijn allemaal leerlingen van McCarthy. Het wordt ze rood voor de ogen als iemand de gangbare vooroordelen van de tijd niet blijkt te delen, als iemand om nuance vraagt, als iemand wel eens een boek leest of een vreemde taal spreekt. Zulke mensen zijn niet te vertrouwen. Ze verachten je. Ze kijken op je neer. Daarom moeten ze op een zijspoor worden geschoven, gecancelled, wég.

McCarthy is ontmaskerd, Oppenheimer in ere hersteld. Kort voor zijn dood gaf president Johnson hem nog een hoge onderscheiding.

Nu weten wij dat de dop opnieuw van de fles is geschoten. De vijanden van Oppenheimer zijn weer terug. Ze zitten hoog te paard. Juist ook in Nederland.

Mede daarom is het meesterwerk Oppenheimer zo verontrustend.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: India.