De versluierde wortels van het Italiaanse fascisme

Geen land waar het verleden zo zichtbaar is als Italië, met Rome als enige stad ter wereld waar je alle lagen van de geschiedenis ook echt kunt zien. Een land ook dat zijn verleden vaak wil vergeten. Het beroemde balkon van het Palazzo Venezia waarop Mussolini zijn toespraken hield, moet je zelf in het paleis met enige moeite zoeken in de verder ook niet als zodanig aangeduide voormalige werkkamer van de duce, waar vaak onbenullige tentoonstellingen zijn. De meest tot de verbeelding sprekende aanslag in de Tweede Wereldoorlog met verstrekkende gevolgen tot ver daarna, vond plaats in de Via Rasella in Rome. De kogelgaten zie je nog overal, maar het is een volkomen anonieme straat zonder gedenkteken. Hetzelfde geldt voor het Piazzale Loreto in Milaan waar een iconische gebeurtenis in de Italiaanse geschiedenis heeft plaats gevonden, namelijk de ophanging van de lijken van Mussolini, zijn minnares en een aantal fascistische kopstukken.

De winnaar van de verkiezingen Fratelli d’Italia van Giorgia Meloni is ook goed in het wegpoetsen van haar (neo)fascistische herinneringen. Een duiding van het historische fascisme vanuit de invalshoek van een in Nederland vrij onbekend gedachtengoed kan wellicht helpen bij de ontsluiering.

Het klassieke Italiaanse fascisme kende een tweedeling in het ‘maatschappelijke fascisme’ en het ‘fascisme van het regime’. Dat is voortgekomen uit het werk van Renzo de Felice, de belangrijkste Italiaanse historicus uit de tweede helft van de vorige eeuw.

Het fascisme van ‘het regime’ was volgens De Felice uitsluitend het opportunisme van Mussolini. De biografie van Benito Mussolini in een paar woorden geschetst is genoeg bewijs: eerst anarchist, dan sociaaldemocraat, dan socialist, dan fascist. Eerst pacifist, dan oorlogshitser in zijn krant ten tijde van de Eerste Wereldoorlog. Hij gebruikte de politiek puur voor zijn persoonlijke macht. Neem zijn eind jaren ’30 opduikende antisemitisme. Los van zijn voorliefde voor joodse maîtresses en de steun van het regime voor de joodse jeugdorganisatie Betar, waren de Romeinen verrast toen de Duitsers in 1943 delen van de top van de rechtelijke macht en de politie in Rome op begonnen te pakken op basis van het feit dat ze joods waren. Mussolini had pas eind jaren dertig in de fascistische partij onder invloed van Hitler de Joodse leden de wacht aangezet. In Zo was het van Pierra Sonnino vertelde haar moeder aan Pierra dat Mussolini geen antisemiet was zoals Hitler omdat “in Italië joden premier kunnen worden, kijk maar naar je oudoom Sydney” (wat niet helemaal klopt, Baron Sydney Sonnino was half joods en had een Britse niet joodse moeder). De hele familie is gedeporteerd en behalve Pierra vermoord.

Het opportunisme kreeg op het niveau van de beweging (Mussolini bleef in deze op afstand) ook vorm in extreme gewelddadigheid in de begin en eindfase van de periode van het fascisme. Chaos creëren binnen en het buiten het parlement was het doel en uitgangspunt.

Tegenover het fascisme van ‘het regime’ stond het ‘maatschappelijke fascisme’. De Felice zag het maatschappelijk fascisme als een vorm van emancipatie van de middenklasse en zodoende als een revolutionaire beweging. Dat de treinen onder Mussolini wel op tijd reden, is weliswaar een onderzochte mythe, maar er werd wel degelijk gewerkt aan een vorm van maatschappelijke organisatie in de periode na de machtsovername. Dat betekende een ontluikende welvaartsstaat met invaliditeitsuitkeringen, vakanties en investeringen in de gezondheidszorg.

De fascistische, corporatistisch georganiseerde staat was gericht op collectiviteit. Boeren, arbeiders en middenstanders moesten mits voldoende nationalistisch georiënteerd delen in economische voorspoed en dat lukt in de jaren twintig ook aardig. Daarnaast was er een Dopo Lavoro (“Na het werk”) programma, dat op cultuur en sport gebied het volk en met name de jeugd organiseerde. De naoorlogse bloei in Italië in bijvoorbeeld architectuur, sport en film is deels voortgekomen uit de Dopo Lavoro programma’s. Daar zou je niet snel aan denken bij foto’s van Gino Bartali en Fausto Coppi of de succesvolle Italiaanse voetbalelftallen die de WK’s van 1934 en 1938 wonnen.

Een ander punt dat zou kunnen helpen bij het doorgronden van de schaduw die Meloni met haar oerconservatieve maatschappelijke denkbeelden achtervolgt, is het uitgaan van één mensbeeld in het klassieke fascisme. Dat menstype gaat heil brengen. En een ieder die daar niet aan voldoet, wordt in gradaties respectievelijk uitgesloten als ongewenst, uitgesloten onder dwang (zie de film Una giornata particolare over het uitsluiten van homo’s, een belangrijk agendapunt van Meloni) of uitgesloten met eerst intimidatie (journalisten, wetenschappers) en dan met geweld (iedereen die niet meedoet of voldoet aan de norm).

Op dit punt ontmoet het fascisme van het regime het maatschappelijke fascisme doordat ook met dwang rollen als het ware worden afgericht: vrouw, jeugd, soldaat, ambtenaar, kunstenaar, bestuurder, compleet met taalvoorschriften waaraan je een echte ‘vaderlander’ of zijn beroep in de nieuwe heilstaat kan herkennen. Zo werd de vrouw in het Italië van Mussolini steevast ‘zuster’ genoemd. Kortom, zij was aseksueel, gaf haar trouwring voor de militaire campagne in Ethiopië, baarde soldaten, werd tot  ondergeschiktheid opgevoed. Dit met een stevige propagandamachine daarachter, zie onder meer de film Het witte schip van Roberto Rosselini uit 1943. Ja, dezelfde Rosselini die niet veel later met Fellini de oorlogsfilm Roma città aperta maakte. Beiden waren opgeleid in het Dopo Lavoro programma.

Het maatschappelijk fascisme kenmerkte zich ook door het cultiveren van de “goede oude tijd” en vooral de zorgvuldig en nadrukkelijk gekoesterde mythes daarover, in Italië natuurlijk de Romeinse tijd. Maar het gaat ook over de glorie van de middeleeuwse samenleving, althans de seculiere kant daarvan. Op dit vlak manipuleerden de fascisten de taal eveneens. Het Italiaanse woord voor burgemeester was opeens weer een verwijzing naar de glorietijd van de Italiaanse stadstaten in middeleeuwen: podestà in plaats van sindaco. “U” was tot 1922 en is na 1945 in het Italiaans Lei (derde persoon enkelvoud, afwijkend dus van veel andere talen). De fascisten propageerden Voi, als het Franse vous (tweede persoon enkelvoud), omdat Lei vanuit de Spaanse overheersing van het Zuiden zou zijn neer gedwarreld in de laars. Iets wat volgens taalkundigen overigens onzin is.

Samengevat, het af te dwingen menstype is standaard onderdeel van het fascisme van ‘de beweging’, wat en wie dat dan betreft is de willekeur en het opportunisme van het fascisme van ‘het regime en wordt desnoods met veel geweld en intimidatie afgedwongen.

De Felice had met zijn analyse overigens het ongeluk dat hij zowel in zijn eigen kring door links op zijn theorie van het maatschappelijke fascisme van ‘de beweging’ als door rechts op het concept van het ‘regime fascisme’ werd uitgekotst en door extremistische groepen werd bedreigd. Door links en rechts bedreigd worden was begin jaren `80 in Italië een weinig benijdenswaardige positie. De politicus Aldo Moro viel ook in die categorie en is vermoord door terroristen van de Rode Brigades.

Heb ooit college gehad van De Felice in die tijd in besloten kring. Twee bewakers aan zijn zijde en niet met lullige revolvertjes onder de colbert, maar met stevige karabijnen en klassieke spiegelende zonnebrillen. Maakte grote indruk op mij destijds. Ik dacht ‘hier in Italië nemen ze historici tenminste serieus’. Maar een gesprekje na afloop met De Felice benam mij de keel. Zo te moeten leven is verschrikkelijk.

Het is aan u als lezer of u de wortels van het gedachtengoed van Meloni herkent of wellicht die van andere politici, partijen of bewegingen.