De verkiezingen tonen dat onze democratie zich dringend moet vernieuwen

Tot aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 hebben we nog twee weken te gaan. Maar wie de winnaar wordt is sinds de RTL-verkiezingsdebat van afgelopen zondag voor mij zonneklaar. De burger is de winnaar, de morele winnaar wel te verstaan.

Dankzij het nieuwe format van het RTL-lijsttrekkersdebat, waarbij ruimte was voor een confrontatie tussen de burgers en de lijstrekkers, wist ik het zeker. Door het betreden van de burger van de politieke arena, zag ik het licht.

Soms loop je lang met een groot gevoel van onbehagen, je weet dat het niet goed is zoals het gaat maar je hebt nog geen woorden voor wat en waarom. Ik ben op mijn twintigste, gehavend en op mijn laatste krachten, in Nederland gearriveerd uit een land waar een islamitische tirannie overheerste – die toen nog door een meerderheid in het zadel werd gehouden. De smaak van een meerpartijendemocratie in Nederland was mij zoet en zaligmakend, dat een minderheidstandpunt wordt gerespecteerd en gewaarborgd dankzij dit stelsel nog eens te meer. Maar ik heb ook met lede ogen gezien hoe de januskoppen van oppervlakkige dramademocratie en monsterlijke technocratische cultus hun intrede deden. Gezamenlijk zijn zij de veroorzakers van bestuurlijke blunders zoals toeslagenaffaire.

Ik ben getuige geweest van hoe het respect voor en geduld met de politici is afgenomen en het onbehagen in Nederland is toegenomen. De democratie die ik mijn land van herkomst Iran zo gun is in mijn land van aankomst Nederland op een steile helling beland. Zo voelde het al een tijd maar ik had nog geen woorden gevonden voor wat er echt aan de hand is en in welke richting we moeten denken om het tij nu te keren.

Tot afgelopen zondag. Wat was het een verademing om voorbij de voorbedachte oneliners van de dames en heren beroepspolitici, ingestoken in keurige (mantel)pakken, de burger het woord te zien nemen. De boer, het horecastel, de game-maker, de couscous-bereidster, die om en om telkens een lijstrekker confronteerden met de discrepantie tussen de papieren werkelijkheid van hun partijprogramma en de dagelijkse realiteit. Zij, in hun eigen bewoordingen, in hun zienswijzen en zelfs kledingkeuzes, stonden vele malen dichterbij ons, de miljoenen kijkers, burgers, dan de politici. Zij waren een representatie van onze samenleving in al haar verscheidenheid, terwijl de deelnemende lijstrekkers aan het debat dat niet zijn.

Juist tegenover deze echte vertegenwoordigers van Nederland gezet bleken de politici extra af: hun ontwijkende en elastische houding tegenover de wezenlijke bevraging door de burger had een ondragelijke, kunstmatige tint. Onze premier Rutte kwam er ongetwijfeld het slechtste van af, tegenover een dijk van een Nederlandse met een ijzeren consistentie. Kristi Rongen – slachtoffer van de toeslagenaffaire – riep de premier op om verantwoordelijkheid te nemen en om kleur te bekennen. De wijze waarop onze premier haar trachtte te pareren voelde als plastic: Kristi Rongen: “Wij zaten als ratten in de val. Wat als het over een jaar niet opgelost is, treedt u dan af?” Rutte: “We zijn al afgetreden.” Burger: “Maar u bent verantwoordelijk. U bent niet opgestapt, u staat hier nog.”

Ik ben lang huiverig geweest om dit zo hardop te zeggen, gezien mijn eigen achtergrond, een politieke vluchteling die in deze democratie zijn nieuwe veilige thuishaven heeft gevonden. Maar ik ben tot conclusie gekomen dat juist ik, omdat ik de bittere smaak van dictatuur ken, moet bijdragen aan het beter maken van onze democratie, om te waarschuwen voor de huidige lacune.

Onze huidige vorm van betekenisgeving aan de representatieve democratie is failliet. De kiezer is geen keizer, heeft slechts schijnkeuzes. Want een ding is zeker, gezien het huidige extreem versplinterde politieke landschap, wat hij ook kiest en op wie hij ook stemt, zijn dromen zullen niet uitkomen. De kiezer draagt geen kleren. Het is de burger die opnieuw de troon moet opeisen.

Het huidige politieke stelsel is geënt op fluctuerende deelbelangen, gepraktiseerd door politieke partijen die sinds de ontzuiling en dankzij de meritocratie, zijn verworden tot behendige, hoogopgeleide marktlui die aan geen enkele gemeenschap gecommitteerd zijn. Hun hoogste doel: met het inzetten van de sluwste marketingtrucjes de zwevende kiezers – van elk collectief oorsprong of droom losgezongen individuen die zich de klant wanen – naar hun eigen kraampjes te verleiden: “Heb je vandaag zin in een leeftijdsproduct? Dat is er, sterker nog er zijn meerkeuzemogelijkheden. Wil je morgen vooral iets doen voor de dieren, kom maar op. Ondernemer of onderwijzer? Daar hebben we aparte partijen voor. Nee, niet zo veel links lopen, daar staat vooral het politieke klimaataanbod. Ben je vooral tegen moslims? Ook daar hebben we helemaal rechts af een stevig politiek product staan, en daar tegenover een door de islam geïnspireerde partij. Is christendom jouw ding? Dan zijn er legio mogelijkheden.”

Binnen deze marktlogica is de modus bepalend voor de politieke vocabulaire en denkhegemonie. Het is dringen in het grote midden en middelmatige politiek is de heersende mode. Middelmatig want de tamelijk tevreden hoogopgeleiden met hun vaste banen en de rijkere zelfstandigen zijn hier te vinden. Ze vormen niet de meerderheid van de burgers, maar wel het meest solide minderheid en dus in een meerpartijendemocratie een goudmijn voor wie de meeste zetels in het parlement wil bemachtigen.

Het zijn de CDA-stemmers van gisteren en steeds meer de VVD-stemmers van vandaag. De belangrijkste concurrenten van deze partijen, PvdA van na het afschudden van ideologische veren eind vorige eeuw, en nu D66, na definitief afscheid genomen te hebben van democratische vernieuwing als Leitmotiv.

Om deze centrumpartijen heen, staan de kleine kraampjes van de andere partijen in de marge. Afhankelijk van hoe ze de balans per verkiezing opmaken, verkopen ze een mooi droom of een erg magere daad, willen ze een ideaal uitdragen of komen ze met bescheiden verbeterpuntjes, in de hoop mee te kunnen regeren, door te schuiven richting de politieke middelmatigheid. Dat zag je afgelopen zondag ter plekke gebeuren met Jesse Klaver en zijn nieuwe “laat we naar elkaar luisteren” verbroederende retoriek richting collega-lijsttrekkers.

Ooit, in de wereld van vóór de globalisering, ten tijde van de Koude Oorlog, voor het overspannen 24/7 nieuws- en twittertijdperk, toen de wereld ideologisch overzichtelijker was en de grenzen van de natiestaat onbetwistbaar, was dit degelijke en voorspelbare politieke stelsel tamelijk acceptabel. Ooit, in de tijd van verzuiling toen de politieke elite zich verantwoordelijk voelde voor een duidelijke ingekaderde politieke deelgemeenschap binnen de samenleving en kon rekenen op trouwe kiezers, had dit politieke stelsel zin. Maar Nederland kan zich niet meer een gesloten systeem wanen. Virussen, virtuele werelden, klimaatveranderingen en internationale beurshandel zijn per definitie grensoverschrijdend. De grootste uitdagingen van deze tijd zijn niet te beslechten met middelmatigheid.

Bovendien, de burger laat zich niet meer levenslang opsluiten in een religieuze of ideologische zuil – godzijdank, zou ik willen zeggen! Het geëmancipeerde individu verlangt naar inspraak en verafschuwt paternalisme, maar is nog altijd veroordeeld tot een paternalistisch stelsel dat hem behalve meegaan met de modus, de grootste kudde, of “tegenstemmen” geen keuzes laat.

Democratie dient terug te keren naar haar oorsprong. Visionairen als Jean-Jacques Rousseau werden ooit de vertolkers van de naar emancipatie en een waardig wij-gevoel smachtende Europese volkeren. Door hun moed om door te denken en het vinden van de juiste vocabulaire om opborrelende democratische verlangens van woorden en schetsen te voorzien, wisten deze visionairen een bom onder het verroeste systeem van absolute monarchie te leggen.

We hebben die visionaire durf opnieuw nodig om democratie weer een waardig ensemble van de burgers te maken. In 2013 schreef David Van Reybrouck het spraakmakende boek ‘Tegen de Verkiezingen’. De keuze voor deze polemische titel was geen verkooptrucje. Het was een compacte weergave van de essentie van het boek. Hij signaleerde de aftakeling van onze democratie en vond het te makkelijk om het aan de kwaliteit van de huidige politici toe te schrijven. Hij zag een grote mismatch tussen de wijze waarop we door de verkiezingen betekenisgeving aan de representatieve democratie, in de gemedialiseerde en polariserende tijden waarin we leven. Hij houdt een pleidooi voor denken over mogelijke andere manieren om invulling te geven aan representatieve democratie, bijvoorbeeld door loting.

Van Reybrouck wijst wat mij betreft in dat boek op een briljante wijze in de juist richting om over het herijken van onze democratie door te denken. Het huidige partijpolitieke arrangement, met verkiezingen als sluitstuk, is geen noodzakelijke voorwaarde om op een democratische wijze de politieke gemeenschap te kunnen besturen. Sterker nog, als het om de grootste vragen en uitdagingen van onze samenleving gaat, vragen met een generaties beslaande impact, is het waanzin om de keuzes daarin en de koers ervan aan de wispelturige kiezer en politieke beroepshandelaren over te laten.

Of het een lotingssysteem is dat de burgers het ensemble van de toekomst moet vormgeven of andersoortige burgerpanels is wat mij betreft nog een zoektocht. Maar de opdracht voor wie zich oprecht wil commiteren aan denken over de verduurzaming van onze democratie is wat mij betreft duidelijker dan ooit. Die is samen te vatten in een oude spreuk die na het zien van RTL-lijstrekkersdebat opnieuw in me opkwam: “Politiek is te belangrijk om het aan politici over te laten.”