De toeslagenaffaire, dat zijn wij zelf

In dit artikel wil ik aan de hand van 3 snapshots een analyse geven van waar volgens mij de kern ligt van de bestuurlijke crisis waarin we verkeren. Een crisis waarin steeds duidelijker wordt dat het systeem zich tegen ons keert, beter gezegd tegen mensen van vlees en bloed zoals u en ik. Niet dat ieder op hetzelfde moment slachtoffer is of wordt, maar het kan ieder van ons vandaag of morgen overkomen, omdat de tentakels van het systeem mede door de toegenomen technologie op ieder gebied van ons leven is doorgedrongen, geïnfiltreerd.

Met systeem bedoel ik de manier waarop we onze samenleving organiseren, het uitgangspunt, de basis. Dit systeem is geld gericht, niet mens gericht. Het wordt bestuurd door managers die aan de hand van protocollen, logaritmes, procedures, fabrieksmatige processen een kunstmatige, papieren werkelijkheid scheppen die geen verbinding meer heeft met de werkelijkheid waar u en ik in leven.

De menselijke werkelijkheid, die veranderlijk is, weerbarstig, vloeibaar. Ons kapitalistische, neoliberale systeem, zoals dat in de jaren 80 van de vorige eeuw vorm kreeg en waarbij de politiek ruim baan gaf aan de vrije markt, stelt GELD centraal. En maakt de mens hier ondergeschikt aan. Geld is het beginpunt, niet de mens. En men gelooft in deze neoliberale religie dat dit uitgangspunt ons allen ten goede komt, terwijl in de praktijk de kloof tussen arm en rijk alleen maar groter wordt en steeds meer mensen het slachtoffer worden van dit systeem. Dit brengt me bij snapshot 1.

Snapshot 1 Een verhaal dat de landelijke televisie haalde. De wethouder van Sociale Zaken in Tilburg besloot om een week lang in de huid te kruipen van een uitkeringsgerechtigde om aan den lijve te ondervinden wat het betekent om met een structureel te klein budget rond te moeten komen. De schellen vielen van haar ogen.

Dieptepunt was het moment dat de stofzuiger van de bijstandsgerechtigde kapotging, zij dat meldde bij Sociale Zaken, maar niet op haar woord werd geloofd. Ze moest naar het kantoor komen en ten overstaan van de hele afdeling de stekker van de stofzuiger in het stopcontact steken om te laten zien dat de stofzuiger inderdaad niet werkte. Hoe vernederend kan het zijn? Huilend vertelde deze vrouw haar verhaal op televisie.

Mensen met een uitkering of in de bijstand vertegenwoordigen geen macht, ze zijn de laagste trede op de hiërarchische ladder van ons geldgerichte systeem. Enkel en alleen omdat zij geen geld opleveren. Dezelfde fouten die mensen met macht maken, komen daar mee weg, maar wordt deze paria’s in onze samenleving zwaar aangerekend. Zij hebben geen vrijheid meer, al hun hebben en houwen, dienen zij op ieder moment dat dit wordt gevraagd, te overleggen. En als er iets niet lijkt te kloppen, worden ze als fraudeur bestempeld, bestraft, beboet of wordt de uitkering gestopt. Dat brengt me bij snapshot 2.

Snapshot 2 De Toeslagenaffaire. Afgelopen week was het tweede grote debat over de manier waarop het kabinet omging met de informatieverstrekking aan de Tweede Kamer en omging met Kamerleden van de coalitiepartijen die kritisch waren ten aanzien van het beleid rond deze Toeslagenaffaire. De oppositie legde de coalitiepartijen het vuur na aan de schenen en de coalitie deed er alles aan om zijn eigen hachje te redden, de macht te behouden, het beeld naar buiten toe overeind te houden.

Uitkomst is dat de Kamerleden van de coalitiepartijen, die in de meerderheid zijn, nooit zullen meestemmen met de oppositie, dus blijft de democratisch gekozen macht behouden. En worden er goede voornemens gemaakt, maar zal er in wezen weinig veranderen. Het systeem namelijk blijft overeind.

De kern van het probleem is dat van hoog tot laag een beleid wordt gevolgd waarin de procedure, het protocol, het algoritme centraal staat en de relatie met de mens, de empathie met de mens, wordt losgelaten en vergeten. De oplossing wordt precies op dezelfde manier gezocht als van waaruit het probleem is ontstaan. Aan de hand van een volgend industrieel proces worden de mensen aan de hand van data geselecteerd die in aanmerking komen voor het compensatiebedrag van 30.000 euro. Met alle gevolgen van dien, dat kunnen we nu lezen in de media. Dat brengt me bij mijn volgende snapshot.

Snapshot 3 Een telefoongesprek met een ambtenaar van de gemeente van waaruit een klant van mij PGB-budget ontvangt. De klant heeft ernstige klachten gerelateerd aan NAH en COPD. De schade van haar NAH is niet te zien op de scan, dus komt ze niet in aanmerking voor PGB vanuit de WLZ, maar is ze aangewezen op de WMO.

Haar stress kan zo hoog oplopen dat ze kortsluiting krijgt in haar hoofd en letterlijk door haar benen gaat. Onze begeleiding zorgt ervoor dat ze thuis kan blijven wonen, niet in een instelling terecht komt. Ze heeft individuele begeleiding, huishoudelijk hulp, maakt gebruik van een regiotaxi. Ieder jaar moet de indicatie opnieuw bekeken worden.

De ambtenaar gaat over de toekenning van de huishoudelijke hulp en de regiotaxi. Mevrouw heeft 2,5 uur per week huishoudelijke hulp. De man begint al te vertellen dat er vanaf 1 januari 2021 is bezuinigd in het aantal uren wat door de gemeente kan worden toegekend. Hij kijkt in zijn schema op de computer en vraagt aan mevrouw wat ze nog wel kan. Hier begint het al, mevrouw is een trotse vrouw, die maar moeilijk kan toegeven dat ze hulp nodig heeft. Dus natuurlijk begint ze op te sommen wat ze nog wel kan, gedeeltelijk stofzuigen, ze kookt af en toe en mag binnen de bebouwde kom autorijden. Dit is aanleiding voor de ambtenaar om letterlijk te benoemen dat omdat ze nog wel beperkt kan stofzuigen, ze een kwartier aan hulp verliest. Daarna volgt nog een reden waarom ze tijd moet inleveren. Uiteindelijk verliest ze 40 minuten per week aan huishoudelijke hulp. En ook haar regiotaxi.

Mevrouw legt uit dat als ze naar het treinstation moet rijden, dat ze zo overprikkeld is, dat ze niet meer in de trein kan stappen om naar haar dochter in Leiden te gaan. De man blijft op zijn standpunt staan. Ja, zo zijn de regels, ik kan daar ook niets aan doen. Als je het er niet mee eens bent, dan ga je maar in Den Haag demonstreren. Ik merk dat mijn onmacht en frustratie me te veel worden en zeg hem dat ik vind dat hij lijkt op een robot, die de regels van zijn procedure volgt, maar geen contact maakt met de specifieke situatie van deze unieke mens. Hij antwoordt dat hij mijn houding zeer vervelend vindt worden en dat hij niet zomaar zijn gevoel kan volgen, maar de feiten. Ik antwoord dat het de feiten van zijn computer zijn, maar niet de feiten van deze specifieke persoon. Dit is mijn werk, zegt hij. We lopen stuk op deze muur en sluiten het gesprek met een zeer vervelend gevoel af.

Als ik de kenmerken op een rijtje zet van het systeem waarmee we collectief onze samenleving organiseren en waarin we gevangen zitten, dan zou ik het als volgt omschrijven; ons systeem is gebaseerd op angst en wantrouwen. De link met de mens en de menselijkheid is losgelaten, dat noemen we professionaliteit. Zo worden we onderwezen en opgeleid. Controle en beheersing staan centraal. Geld is het uitgangspunt. Het systeem ontdoet de mens, het dier, de natuur, eigenlijk alles dat leeft van zijn intrinsieke waarde en maakt het tot een product waar geld aan verdient kan worden.

En last but not least; niemand is verantwoordelijk. Langzaam is het systeem ons de baas geworden en zijn we met z’n allen, inclusief de politiek, ondergeschikt geworden aan dit systeem. Wij dienen het systeem, in plaats van dat het systeem ons dient. Hoe is het mogelijk dat we ons een systeem hebben geschapen dat ons de baas is! Waar we zelf niet meer de regie over voeren. We zijn makke schapen geworden die handelen vanuit de angst om onze baan te verliezen of uit de groep te vallen. Dit is de kern van het probleem, de kern van onze bestuurlijke crisis, de kern van de Toeslagenaffaire.

Zolang we dit niet op deze manier benoemen, zullen we nooit de verantwoordelijkheid en regie terugpakken en ervoor zorgen dat we een systeem ontwikkelen dat dienstbaar is aan ons. Ik ben van mening dat we hier niet moeten wachten tot iemand van bovenaf zegt wat we moeten doen. Het is ieders individuele verantwoordelijkheid om zichzelf op dit moment te bevragen of hij handelt vanuit het systeem en de opdracht die hem of haar is gegeven of dat hij of zij in zijn handelen de link legt met de ander, met die mens. Dat ijkpunt zit namelijk IN ieder van ons en ligt niet buiten onszelf. Daar begint NIEUW leiderschap.

Verschuil je niet langer achter de regel, achter het cijfer, het protocol, de procedure, achter het systeem. DAT is geen verantwoordelijkheid. DURF individu te zijn en af te wijken van de procedure als je voelt dat deze ten koste gaat van je medemens. Dat is geen mogelijkheid, maar is onze plicht, naar onszelf en naar elkaar. Ik denk echt dat deze tijd vraagt om deze radicale verandering en die begint bij ieder van ons.