De staat is er voor de rijken

Het zal weinigen verrassen dat na de financiële crisis ook de coronacrisis een kapitaalvlucht van beneden naar boven dreigt in te luiden. Na de Too big to fail -banken is nu ook de KLM blijkbaar een staatsverantwoordelijkheid. De geplande steun voor dit bedrijf overtreft het totaal aan voor 2020 begrote klimaatuitgaven – en toch verdwijnen er bij KLM zo’n 5000 voltijdbanen. De helft van het eerste Amerikaanse coronasteunpakket van ruim 2 biljoen zou al genoeg zijn om de complete studieschuld in de VS af te lossen en iedereen zonder ziektekostenverzekering te verzekeren, maar ongetwijfeld eindigt het grootste deel in het bedrijfsleven, dat zich er desondanks niet van laat weerhouden miljoenen werknemers te ontslaan. En de miljardairs? Die wrijven in hun handen: wie genoeg heeft, profiteert van elke marktbeweging, zowel omhoog als omlaag.

Velen zien de vrije markt als een waarborg tegen excessieve staatsmacht en de staat als een remedie voor losgeslagen markten, maar de spanning tussen staat en markt is een liberale mythe. De markt is een constructie van de staat, en de staat slikt het medicijn dat de markt voorschrijft (bezuinigen bij een tekort, geld printen bij een crisis). Deze onheilige alliantie – die eufemistisch liberale democratie wordt genoemd – maakt het onmogelijk de grote problemen van onze tijd aan te pakken. Zo lang staten op de wereldmarkt met elkaar concurreren is een effectief klimaatbeleid of een effectieve aanpak van belastingontduiking onmogelijk. Waar de staat is, heerst groeiende ongelijkheid, corruptie en de ineenstorting van ecosystemen. De staat is niet in staat deze problemen op te lossen; de staat is het probleem.

Er is een politieke filosofie die dat sinds de 19e eeuw duidelijk inziet: het anarchisme. De term anarchie wordt als synoniem voor wanorde gebruikt, maar de cirkel om de A van het Anarchy -symbool was oorspronkelijk geen cirkel, maar een O voor Orde. A en O: Samen stonden deze twee letters voor het idee dat de maatschappij zich van onderaf moest organiseren, zonder de geweldsdreiging van boven. “Anarchie is orde, regering is burgerooorlog,” schreef Anselme Bellegarrigue in 1848 onder invloed van Joseph Proudhon, die enkele jaren daarvoor eigendom als diefstal definieerde. Ruim anderhalve eeuw later gaf Warren Buffett aan langs welke lijnen we een hedendaagse burgeroorlog moeten denken: “There’s class warfare, all right. But it’s my class, the rich class, that’s making war, and we’re winning.” Klassenstrijd wordt van boven gevoerd, niet van beneden – en de overheid is hierin geen neutrale partij.

Weet je nog, toen ze al dat geld drukten om de banken overeind te houden? Officieel ging het om staatsschuld, maar het geld kwam nooit in Griekenland aan, het ging meteen van de ECB naar de Deutsche Bank. Vergis je niet, jij hebt daarvoor betaald. Je hebt ervoor betaald met belasting en inflatie, met bezuinigingen en met het einde van de stufi, met versoepelde ontslagregels die eufemistisch onder “flexibilisering” geschaard worden, met lonen die achterblijven bij de economische groei, met pensioenkortingen, en bovenal met het opgeven van de droom van een beter leven dan je ouders of voor je kinderen. En dat alles om een andere droom in stand te houden: een systeem van oneindige groei dat, zoals iedere wiskundige weet, op een eindige planeet niet houdbaar is. Misschien dat Elon Musk en Richard Branson daarom dromen van de ruimte.

Het begin van de financiële crisis ligt ruim tien jaar achter ons, maar buiten de beursvloer waren de effecten ervan nog altijd voelbaar. Nu heeft de volgende crisis zich aangediend, en het is zaak de virale aanleiding ervan niet met de systemische oorzaak te verwarren. De beurs had zich hersteld, maar welvaart en bestaanszekerheid zijn achtergebleven. De markt verkeerde al jaren in bubbelgebied, en diverse economen hadden reeds voor de pandemie uitbrak een recessie voorspeld. Corona is de crisis, kapitalisme het probleem. En de staat heeft de oplossing: net zoals in 2008 wordt de geldpers aangezet, en net zoals in 2008 zal dit de armen armer maken, en de rijken rijker.

Er zijn verschillende historische legitimaties voor het bestaan van de staat. Hobbes zag de staat in de 17e eeuw als een soort veiligheidsmechanisme: zonder een sterke, absolute staatsmacht zou de mens vervallen in een oorlog van iedereen tegen iedereen. Een eeuw later verschoof Rousseau de soevereiniteit naar het geregeerde volk: een legitieme staat dient het volk, niet andersom, en de staat is een middel om de wil van het volk uit te drukken. Beide bestaansgronden zijn door de feiten achterhaald. Een blik op de geschiedenis laat zien dat de staat allerminst in staat is onze veiligheid te garanderen: iedere grote oorlog wordt ontketend door de staat. En de besluiten van de staat hebben met de wil van het volk meestal ook niet veel te maken – niet voor niets wou de regering zo snel mogelijk van het referendum af.

Hedendaagse politieke theoretici zien de rol van de staat vooral in redistributie en publieke voorzieningen. Nu brengt de staat van redistributie niet al te veel terecht: we hebben een progressief belastingstelsel, maar zolang de belasting op vermogensrendement lager is dan de inkomstenbelasting (en vermogen vaak ook nog eens aan belasting onttrokken wordt) betalen rijke mensen effectief een lager percentage dan arme. Dan die voorzieningen. Er zijn inderdaad dingen die de staat financiert: onderwijs, onderzoek, zorg, wegen, politie, bijstand. Maar wie zegt dat we de staat daarvoor nodig hebben? En is de staat werkelijk efficiënter dan een minder gecentraliseerd systeem? De uitgaven van de staat liggen in Nederland op 41,9% van het Bruto Nationaal Product. Dat wil zeggen dat meer dan 40% van elke euro die in Nederland wordt uitgegeven door de staat wordt uitgegeven. Wie van ons heeft het gevoel dat de publieke voorzieningen ruim 40% van onze economie uitmaken?

In werkelijkheid is de staat geen veiligheidsmechanisme, geen uitdrukking van de wil van het volk, geen herverdelingsmachine en ook geen leverancier van publieke voorzieningen. De staat is een apparaat dat macht concentreert en bestaande ongelijkheden vergroot. Natuurlijk zijn er heel wat problemen die we zonder staat op een andere manier op moeten lossen, maar het is niet zo dat de staat de lat erg hoog legt. De grootste bedreiging voor onze veiligheid op de middellange termijn is de klimaatverandering, een probleem dat minder urgentie lijkt te hebben dan het redden van een luchtvaartbedrijf. Onderwijs, zorg, sociale zekerheid: niets zegt me dat dit allemaal niet beter op gemeenschapsniveau georganiseerd kan worden. De vraag is niet waarom we een staat hebben. De vraag is: hoe komen we er vanaf?