De ramp is ernstiger dan je denkt

Na de woedende woensdag dringt zich op duistere donderdag de vraag op hoe dit heeft kunnen gebeuren. Zoals je na een auto-ongeluk versuft om je heen kijkt en je afvraagt wat er misging. In die staat schrijf ik dit op. Ik zoek naar antwoorden en hoop dat je mee wilt zoeken.

Bij ongelukken gaat het al snel om de schuldvraag. Ook bij mij. En natuurlijk denk je dan het eerst aan jezelf. Wat heb je er zelf aan toe bijgedragen? Ik moet bekennen dat ik naïef ben geweest. Ik dacht dat het gevaar van Wilders geweken was. Sinds corona en de oorlog tegen Oekraïne is afkeer van de islam amper nog de dominante vrees die twee decennia het debat in Nederland bepaalde. Ik heb niet gezien dat Wilders - die de islam als belangrijkste issue had - ook kon overschakelen op een andere tactiek. Het heeft de afgelopen maanden ontbroken aan waarschuwingen voor WIlders, ook bij mij.

Natuurlijk zijn er mensen die gretig de schuld geven aan links voor dit drama. Ik sluit inderdaad niet uit dat de afkeer van Timmermans heeft bijgedragen aan de monsterzege van Wilders. Maar dat kun je Timmermans niet verwijten. Iedere succesvolle progressieve leider wordt tot doelwit van rechts gemaakt. Denk aan de ongekend harde campagne tegen Kaag, de eerste politicus die Rutte wist te bedwingen. Haar opstappen smaakte bij rechts wellicht naar meer. Dat heeft niet te maken met voorstellen van Kaag of Timmermans maar omdat ze überhaupt progressief zijn. Rechts is pas tevreden als je je mond houdt.

De verkiezingsoverwinning van Kaag ondergroef de wetmatigheid die ik ooit formuleerde. Dat Nederland veel misogyner is dan we denken. Als een vrouw de leiding van een partij overneemt, lopen er altijd kiezers weg. Dat heeft Wilders ook geholpen. Bijna 1 op de 6 van de kiezers komt bij de VVD vandaan. Ik sluit niet uit dat een deel van de VVD’ers gewoon weigert op iemand met een Turkse achternaam te stemmen. Wat dat betreft wordt de bekendmaking van de voorkeurstemmen interessant.

Natuurlijk is er ook Omtzigt, de man die Nederland in een onverantwoord avontuur stortte en met zijn grote woorden over behoud van de rechtsstaat diezelfde rechtsstaat ondertussen in gevaar heeft gebracht door zo’n verstikkend stempel op de campagne te drukken.

Ik hoorde nog een complottheorie die me de afgelopen dagen niet losliet: Omtzigt, Van der Plas, Wilders. Het zijn allemaal katholieken. Ze komen in verzet tegen de protestantse cultuur. Hoe je dat precies moet zien weet ik nog niet maar het is een tegenstelling die Nederland al eeuwen beheerst dus ik wil het ook niet uitsluiten.

En zo zijn er nog tal van oorzaken te bedenken en te benoemen. Maar de vraag is of al die schuldzoekerij productief of nuttig is. Voor je het weet is het alleen een manier om je eigen handen van het probleem af te trekken. Alsof je er zelf niets mee te maken hebt. Alsof het niet jouw probleem is. Natuurlijk kun je tal van factoren aanwijzen maar vergeet niet dat wat er woensdag gebeurde zich niet tot Nederland beperkt. Overal grijpen dit soort types de macht, van Zweden tot Argentinië, van de Verenigde Staten tot India.

Ik moest terugdenken aan de documentaire The Best of Enemies die gaat over het spraakmakende debat in 1968 tussen de linkse auteur Gore Vidal en de rechtse publicist William F. Buckley. Het fascisme was toen nog niet zo lang geleden verslagen en Vidal trachtte de stevig rechtse Buckley te ontmaskeren als een crypto-fascist. Dat lukte hem uiteindelijk, na een bloedstollende woordenstrijd. Maar de vraag die achterbleef was, ja en wat nu?

Net als Vidal ben ik er van overtuigd dat de kiem voor het fascisme ligt in het rechtse egoïstische denken. Waarmee ik beslist niet wil zeggen dat iedereen die er rechtse opvattingen op nahoudt per definitie een fascist is. Net zo min als dat in iedere progressief een stalinist huist. Dat is ook mijn bezwaar tegen wat Vidal doet. Je kunt wel uit zijn op ontmaskeren maar belangrijker is de vraag wat je kunt doen om te voorkomen dat het latent aanwezige fascisme opbloeit. Dat is de taak van democraten, of ze nu links of rechts zijn.

Nu een groot deel van Nederland heeft gekozen voor de extreemrechtse autocratie is de vraag wat we moeten doen om de democratie te beschermen en terug te winnen. De Amerikaanse Timothy Snyder bracht na de overwinning van Trump een handzaam dun boekje uit dat ik kan aanbevelen. In Over Tirannie beschrijft Snyder verschillende methodes om de democratie te beschermen, gebaseerd op echte ervaringen uit de 20e eeuw. Een daarvan die me is bijgebleven: hou contact met mensen. Trek je niet terug in je eigen wereld, houd contact met je buren, familieleden, vrienden. Bij een shock als deze is er de neiging zich terug te trekken en het gesprek met andersdenkenden te beëindigen. Dat is funest. De mensen die op Wilders gestemd hebben moeten teruggewonnen worden. Dat wil niet zeggen dat je hun opvattingen moet omarmen. Integendeel. Maar probeer ze van gedachten te laten veranderen. Er is geen andere manier, of je moet voor dezelfde methode als Wilders kiezen: iedereen die je niet bevalt het land uitzetten.

We zullen die stemmers ook moeten bekeren omdat het anders misgaat. Er is geen keuze. Ik zal je deelgenoot maken van mijn somberste gedachten. Het fascisme is eerder alleen maar een halt toegeroepen door een allesverwoestende oorlog. Niet omdat ze van inzicht zijn veranderd. Dat is niet alleen de Tweede Wereldoorlog geweest. Dit meen ik serieus, we maken een politieke ontwikkeling door waarvan ik vrees dat die kan uitmonden in grootschalig geweld. Je ziet hetzelfde in Israël en Gaza gebeuren waar de opkomst van extreemrechts aan beide zijden heeft geleid tot de gruwelijkste oorlog uit de geschiedenis in dat gebied, nadat ze eerst alle zachte krachten hadden uitgeschakeld.

Dat laatste moeten we zien te voorkomen. De aanval zal komen. Op de cultuursector, de hulpverlening, de media, het onderwijs. Op alles waar extreemrechts een hekel aan heeft. We hebben het geluk dat we in een pluriforme democratie leven dus Wilders kan niet meteen alle macht naar zich toetrekken. Er zullen bijvoorbeeld VVD'ers zijn die het totaal niet zien zitten als hun partij met Wilders in zee gaat. Steun hen, of val hen in ieder geval niet aan.

De weg om dit tegen te gaan is niet alleen een kwestie van de volgende verkiezingen winnen. Het is een proces van jaren. Wilders is niet alleen extreemrechts, hij is ook het prototype van een pestkop. Hij geniet van sarren, kwetsen. Zijn stemmers vinden dat ook leuk. Dat hoort bij zijn politiek. Als een van de sleutels tot zijn overwinning wordt Vandaag Inside genoemd, een programma dat die cultuur koestert.

Misschien moeten we om deze trend te keren, kijken naar methodes die zijn ontwikkeld om pesten op scholen uit te bannen. In Denemarken is er sprake van een zeer succesvolle aanpak van dat probleem. Daar komt ook een voedingsbodem uit naar boven die je misschien niet zou verwachten. In een samenleving die draait om competitie tiert pestgedrag welig. Het komt er uit voort. Daarom is comptetitie op school afgeschaft. Neem dit voorbeeld: "Concurrentie is uitsluitend met jezelf, niet met anderen. Deense scholen bieden geen prijzen of trofeeën aan hun leerlingen die uitblinken in schoolvakken of in sport, om geen concurrentie te creëren. In plaats daarvan oefenen ze de cultuur van motivatie om te verbeteren, uitsluitend gemeten in relatie tot zichzelf."

Het klinkt misschien ver gezocht maar extreemrechts draait om concurrentie. Om jezelf beter voelen dan anderen. Om de ander te zien als obstakel voor je eigen succes. Daar moeten we vanaf en dat vergt wat meer werk dan een campagne.

Natuurlijk moet Wilders politiek met alle mogelijke middelen bestreden worden. En natuurlijk hoop ik dat zijn partij implodeert, dat de VVD uiteenvalt als besloten wordt met hem in zee te gaan. Maar Wilders zelf is het probleem niet. Als hij morgen met pensioen zou gaan - wat ik hoop - dan staat er weer een ander op. Dit probleem is niet morgen voorbij en ook niet volgende week. Dit is niet eenvoudig op te lossen met een nieuw partijprogramma of een nieuwe lijsttrekker. Het is ook geen kwestie van louter horen en luisteren, de middelen die de afgelopen 20 jaar zijn geprobeerd. Dit is een proces van de lange adem, een verandering van mentaliteit. Dat doe je door praten, het voorbeeld geven, een alternatief presenteren. Door te overtuigen.

De vraag is niet of iemand een fascist of extreemrechts is. De vraag is hoe je zorgt dat hij of zij dat niet meer is.