De psychologie van het kolonialisme perfect in beeld gebracht

Dinsdagavond zond BNNVARA een indringend portret uit van de Belgische pensionado Gilbert Heyndels. Hij trekt naar Kenia om daar in alle opzichten aan zijn gerief te komen. De titel van de documentaire luidt dan ook Afrikaanse Bruid. Heyndels werkt er verscheidene af tot hij tenslotte op een kwade dag het loodje legt.

In België stelde de oude verleider niets voor, in Kenia is hij met zijn pensioen een man in bonis. Wie zijn leven wil delen, komt terecht in een werkelijkheid met elektriciteit, schoon water, televisie, laptops, taxi’s en schoolgeld voor je kind. Dan moet je wel bereid zijn samen te leven met een chagrijnige, drankzuchtige vent die de hele dag op al zijn wenken bediend wil worden en ’s nachts in bed ook. Het irritante aan Heyndels is dat hij zich ondanks zijn leeftijd een hele Adonis vindt voor wie de mooie, jonge vrouwen in de rij staan. Voor de camera beschrijft hij ze in het Nederlands alsof het gebruiksvoorwerpen zijn. Als hij overstapt op het Engels, krijgen zijn bruiden te horen dat ze geen cultuur hebben, barbaars zijn of tweedehands. Van hun kant proberen de vrouwen Heyndels zo veel mogelijk geld uit de zak te kloppen.

Er zijn verschillende manieren om deze documentaire te bekijken. Op het eerste gezicht zien we de gemiddelde Europese sekstoerist in actie. Dat is dan een oudere, vaak wat morsige man, die op een koopje compensatie zoekt voor zijn mislukte liefdesleven in eigen land. Heel wat lotgenoten van Heyndels zijn op een vergelijkbare wijze door filmmakers in hun hemd gezet. Afrikaanse Bruid gaat verder. Het is een metafoor voor de manier waarop rijke geïndustrialiseerde landen omgaan met wat ze vroeger de Derde Wereld noemen. Het portret van Heyndels en zijn vrouwen geeft perfect de psychologie van het kolonialisme weer, de relatie tussen onderdrukkers en onderdrukten, tussen rijken en armen, tussen zwakken en sterken. Ook komen de superioriteitsgevoelens die zoveel blanken eigen zijn, glashelder tot uitdrukking.

Toen ik Heyndels zijn vrouwen beurtelings zag omkopen én de mantel uitvegen, moest ik meteen denken aan delegaties van de Europese Unie die in N’Djamena of Niamey landen. En hoe ze dan de plaatselijke machthebbers op het hart drukken  hun grenzen te sluiten en de emigratie naar Europa te stoppen. Ze moeten toch vooral de ondernemende types tegenhouden die in oude overladen vrachtwagens en busjes vol migranten naar havens rijden aan de Middellandse Zee. Dat zijn immers mensensmokkelaars en er vallen onderweg allemaal doden. De delegatie biedt enkele miljoenen aan voor werkgelegenheidsprogramma’s. Of cursussen waar je een vak kunt leren zodat “geluk zoeken” in eigen land kan geschieden. De macht van het geld is groot ook al zijn die EU-grijpstuivers  naar verhouding niet meer dan de gemiddelde blanke pensionado zijn Afrikaanse bedpartners kan bieden. Heyndels is niet de almachtige. Hij wordt aan alle kanten door zijn bruiden gemanipuleerd en leeggetrokken. Toch blijft hij domineren. Als je te ver gaat vliegt hij terug naar België om vervolgens via het internet en chatsites opnieuw contacten te zoeken. De plaatselijke machthebbers incasseren de miljoenen voor de projecten, zij geven voor dat de grenzen gesloten zijn en de vrachtwagens worden tegengehouden. Ze betreuren het zeer dat nog steeds gewetenloze criminelen door de mazen van hun net weten te glippen.

Veel mensen denken dat de koloniale mogendheden een eeuw of vier de dienst hebben uitgemaakt in Afrika en Azië. Dat is niet juist. De echte grote  veroveringstochten begonnen pas in de negentiende eeuw. Ze werden in de eerste decennia van de twintigste voltooid. De imperialistische machten wisten wel enorme gebieden te bezetten. Opstanden konden zij dankzij hun mitrailleurs neerslaan. Het lukte ze ook wel belasting te heffen of de oorspronkelijke bevolking van vruchtbare gronden te verdrijven als zich daar plantagehouders of blanke kolonisten wilden vestigen. Toch werd in hun machtsrelaties met de oorspronkelijke inwoners de blanken steeds weer een ander rad voor ogen gedraaid. Ze werden niet wijzer gemaakt dan ze waren. Vaak slaagde men er met slimheid in hun zegeningen en hun straffen af te buigen. Net zoals de bruiden van Heyndels steeds weer voordeeltjes binnen slepen en hun eigen belang dienen. Maar daarvoor moeten ze wel de schofferingen, de als wijze woorden vermomde beledigingen dulden, alsmede de lul van de blanke in hun mond.

Vroeger zat ik voor mijn werk nog wel eens op internationale bijeenkomsten. Daar sprak dan bijvoorbeeld een rector van een Afrikaanse universiteit, die moest proberen een wetenschappelijk niveau te handhaven met een budget dat misschien 3% bedroeg van wat ze in Leiden uitgaven. Hij zei dan bijvoorbeeld dat hij kennis had genomen van het laatste Wereldbankrapport en dat zijn instelling de kritiek ter harte had genomen. Hij was er dankbaar voor. Verscheidene adviezen werden nu al geïmplementeerd. In een aantal gevallen was het echter moeilijk omdat er geen budget line bij de donoren was en… Zulke zelfvernederingen leverden uiteraard een warm applaus op. En in de gedachtenwisseling achteraf met het forum op het toneel ging het dan over coördinatie en goed bestuur. En hoe de donornaties het ownership in de ontvangende landen moesten waarborgen middels  overleg met de stakeholders, dat zo wezenlijk was om de behoefte van de samenleving te peilen en om vervolgens tot netwerkvorming te komen.

Dat miste Heyndels ook in zijn Afrikaanse huishouden, coördinatie en doelgerichtheid en dat zo’n bruid zelf ontdekte hoe hij het graag zag. Vertrouw er niet op dat de wrakke schuiten met migranten van de Middellandse Zee verdwijnen. Krijg de zenuwen met je opvang in de regio. De illegaal zit bij jou in het openbaar vervoer, er voor zorgende dat hij niet door een kaartjescontroleur wordt gesnapt. Jij bent Heyndels, hij overleeft door kleine dingen een beetje in zijn richting te buigen. Zó zijn de verhoudingen in de wereld. Wie dat niet lust omdat hij niet aan de kant van Heyndels zit maar van diens bruiden, zoekt zijn heil vaak bij een wrekende god. Ook dat. Weer anderen proberen het met China. Dat legt immers zonder gezeur wegen en spoorlijnen aan. Zó zijn de verhoudingen in de wereld óók.  Kijk daar niet overheen.

Bekijk Afrikaanse Bruid op NPOstart. Wat mij betreft mag niemand de schrijnende documentaire over de levens van de Belg Gilbert Heyndels en zijn Keniaanse bruiden missen.

Lees hier en hier recensies van Afrikaanse Bruid.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.