‘De prijs om een dictator als Poetin te stoppen stijgt met elk uitstel en iedere aarzeling’

Kaja Kallas is de minister-president van Estland. Ze is iemand met uitgesproken opvattingen over de oorlog, over Poetin en over wat Europa te doen staat. Ze is bovendien een heel goede spreker: ze is scherp, ze is gedreven, ze is open - weet hoe je taal gebruikt. Ze wordt regelmatig genoemd in de rij van jonge, vrouwelijke regeringsleiders, die de politiek een nieuw gezicht geven. Sinds het begin van de oorlog heeft ze een aantal grote toespraken gehouden over het conflict in Oekraïne. De toespraken bieden een inkijk in de ziel van een Oost-Europese leider. Ik analyseerde een aantal van die toespraken - en haal er een vijftal beelden uit.

1 - De persoonlijke ervaring
Kallas behoort tot een generatie die de aanval van Rusland nog persoonlijk kan maken - kan verbinden met haar biografie. Ze vertelt regelmatig het verhaal dat ze als 11-jarig meisje voor het eerst naar een buitenland reisde: haar vader nam haar mee naar Oost-Duitsland. Ze bezochten de Berlijnse Muur en ze herinnert zich nog altijd wat haar vader zei: Kinderen, adem diep in - dit is de lucht van vrijheid die van de andere kant komt.

De val van de Muur was voor de Duitsers een ‘Wende’ - een ommekeer, voor haar was het ‘een revolutie’, zegt ze. De Sovjet-Unie was voor Estland een ‘totalitaire gevangenis’, die het in 1991 kon verlaten.

Een ander persoonlijk verhaal met politieke betekenis, gaat over haar moeder. Onder Stalin werden veel Esten gedeporteerd naar Siberië. Mijn moeder was net zes maanden oud toen ze samen met haar moeder en grootmoeder in een veewagen werd gedeporteerd naar wat de Esten 'het koude land' noemen. Het is een ervaring die veel Estlandse families hebben, vertelt ze - deportaties, executies en de vernietiging van eigendommen.

Het verbaast niet dat deze ervaringen zich vertalen in een groot wantrouwen richting Rusland. De Sovjet-Unie is niet meer, maar de Sovjet-mentaliteit is nog springlevend. Ze kan zich dan ook grote zorgen maken om de naïviteit van andere landen. In de Raad van Ministers van de Europese Unie, denk ik vaak dat voor sommige aanwezigen het bespreken van veiligheid een interessante intellectuele discussie is, terwijl het voor ons een dagelijkse zorg is.

2 - De Russische staat is het kwaad
Rusland is gevaarlijk. Waarom? Omdat de imperialistische ideologie van de Sovjets nooit is verdwenen. Dat blijkt uit de manier waarop Rusland met de geschiedenis omgaat. Na de val van de Muur is de geschiedenis van Estland herschreven omdat er meer was dan alleen de communistische lens. Rusland daarentegen, heeft nooit afgerekend met de zwarte bladzijden van het communisme en zijn misdaden. Integendeel, Poetin heeft Stalin in ere hersteld en uit peilingen zou blijken dat zeventig proces van de Russen Stalin en zijn beleid steunt. Dat is geen onschuldige Sovjet-nostalgie, benadrukt Kallas, maar een heel gevaarlijke ontwikkeling:

Als mensen dictators bewonderen, is er geen morele belemmering om een dictator te worden of zich aan een dictator te onderwerpen. 

Zo is Rusland de ‘weg van tirannie’ gegaan - de ‘weg van totalitarisme’. De Russische staat is er niet voor de burger, maar voor ‘de dictator en zijn handlangers’. De gevolgen daarvan voor de Russische samenleving zijn verstrekkend:
Als we naar Rusland kijken, zien we duisternis, angst houdt de samenleving bijeen. Wij kennen deze angst. Angst voor de geheime politie die middenin de nacht mensen oppakt, alleen omdat ze op openbare pleinen plakkaten omhoog houden, angst voor het voortdurende wantrouwen, angst om je mening te uiten, angst voor de wreedheden die zouden kunnen volgen.

De Sovjet-mentaliteit blijkt ook uit de internationale avonturen van Poetin - Syrië, Libië, Georgie, de vele cyberaanvallen. Oekraïne is geen incident, of een op zichzelf staande oorlog. Oekraïne is onderdeel van een patroon van een Rusland met wereldwijde ambities - en daar is veel en veel te weinig aandacht voor. 

Overigens richt Kallas haar pijlen vooral op Poetin en de Russische staat - en niet op de Russische burgers. De sancties zijn er niet vanwege de 'Russische vrienden', maar voor Poetin en zijn regering. Over de sancties: We begrijpen dat ze u pijn doen, zoals ze ons ook pijn doen.

3- Géén gouden brug
Het idee van een ‘gouden brug’ houdt in dat je een verliezer een elegante terugtocht moet aanbieden - je moet de verliezer iets geven, waardoor die met opgeheven hoofd de arena kan verlaten. Doe je dat niet, dan kan de potentiële verliezer agressief worden - met alle gevolgen van dien. Vanuit die gedachtenwereld is de vraag welke gouden brug er voor Poetin moet komen, wanneer de oorlog voor hem desastreus dreigt af te lopen? Mag hij bijvoorbeeld de Krim behouden, of de Donbas?

Kallas moet werkelijk niets van die gedachtengang hebben: geen compromis, niets toegeven, Poetin niets aanbieden. Het Kremlin is de aanstichter van alle ellende - het Kremlin moet de rotzooi opruimen. Als het Kremlin via een gouden brug wordt beloond voor de ellende die het heeft aangericht, zal dat bovendien een stimulans zijn voor andere kwaadwillende regimes.

Het Kremlin moet bestraft worden - voor Poetin zal er ‘een dag des oordeels’ komen. Ook hier ziet ze de oude Sovjet-mentaliteit van Rusland. Ze legt uit wat de onderhandelingstactiek van de oude Sovjets was. Je legt een enorme claim neer, op iets dat jou totaal niet toebehoort, waar je geen enkel recht op hebt. Daar voeg je een deadline aan toe en je dreig met het een of ander. Geef vervolgens geen millimeter toe in de onderhandelingen. Dan zijn er in het Westen altijd wel krachten die zeggen dat er iets moet worden toegegeven - en krijg je toch iets waar je geen enkel recht op hebt.

Die mentaliteit ziet ze terug bij Dimitri Medvedev, die ook zinspeelt op de toegeeflijkheid van het Westen: ‘Vroeg of laat zullen zij (het Westen) genoeg krijgen van hun eigen initiatief en ons vragen te onderhandelen over alle aangelegenheden van strategische veiligheid’. Onderhandelen betekent natuurlijk iets toegeven.

Kallas moet er niets van hebben: We hebben het moment bereikt waarop we de moed moeten hebben om te zeggen: Oekraïne zal deze oorlog winnen. Vrijheid moet beter bewapend zijn dan tirannie.  De voorbije oorlogen van Poetin laten zien waarom hij deze oorlog niet mag winnen, waarom Moskou zelfs niet mag suggereren dat het iets gewonnen heeft. We hebben Poetin al verschillende keren laten wegkomen met agressie. We kunnen hem daar nu niet weer mee laten wegkomen. Als dat zou gebeuren, zou zijn machtshonger alleen maar toenemen, met meer wreedheden en meer menselijk lijden als gevolg.

Het doet denken uit een uitspraak van Zelensky: ‘ongestraft kwaad, keert terug’. Ze wijst er ook op dat de Russische bevolking geen goede informatie krijgt over de oorlog. Poetin heeft een ‘muur van leugens’ gebouwd rondom zijn bevolking - en het Westen moet zijn technologische capaciteit gebruiken om ook de val van die muur te bewerkstelligen. Haar standpunt vat ze samen met een citaat van Garry Kasparov:

De prijs om een dictator te stoppen stijgt met elk uitstel en elke aarzeling. Het kwaad halverwege tegemoet treden is nog steeds een overwinning voor het kwaad.

4- Democratie als verdedigingslinie 
Crisis en democratie vormen vaak een lastige combinatie. Voor menigeen geldt dat het in tijden van crises - oorlog, pandemie, terreurdreiging - wel een onsje minder kan als het gaat om democratische waarden. Democratie en de Oost-Europese lidstaten zijn ook geen gemakkelijke combinatie - de problematische ontwikkelingen in Polen en Hongarije zijn bekend. Bij Kallas hoef je niet aan te komen met dat onsje minder. Sterker, juist in tijden van crises moeten we democratische waarden koesteren en hoog houden - iets wat ze sterk benadrukt. 

In dit donkere uur voor Europa is het meer dan ooit van belang dat de democratie op orde is. Wij moeten waken over de relatie tussen burger en overheid. Het is de verantwoordelijkheid van iedere burger om voor de democratie te zorgen. En politieke leiders moeten de rechtstaat en de rechten van burger centraal stellen, moeten zorgen voor sterke instituties.

Het antwoord op Poetin is een sterke democratie. Waarom? In de eerste plaats omdat democratie vrijheid is en ze trots is op Estland:

Estland is een van de vrijste landen ter wereld. We zijn vrij om onze mening te uiten. We zijn vrij om te protesteren. We zijn vrij om te kiezen wat we doen. We zijn vrij om Estland te verlaten en om terug te keren. Zelfs in het laatste Covid-jaar hebben onze mensen veel meer vrijheden genoten dan de inwoners van veel andere landen; we hebben onze samenleving open gehouden en onze kinderen op school gehouden.

Ze is trots op de verworvenheden van de liberale democratie - het is een geluid en toonzetting die afwijkt van wat we uit andere delen van Oost-Europa horen. In de tweede plaats: democratie is een bedreiging voor Poetin - en een sterke democratie is een grote bedreiging. In een democratie word je ter verantwoording geroepen voor je daden, moet je leveren voor de burgers - niet voor je trawanten. Het verhaal van Poetin is dat de NAVO een bedreiging is voor Rusland. Welnee, zegt Kallas - democratieën en democratische waarden zijn een bedreiging voor Poetin. Poetin denkt in grenzen en invloedssferen - waar vervolgens zíjn waarden moeten gelden en niet die van het verdorven Westen. Nee, zegt Kallas, Europa is gebouwd op de waarden van de democratische rechtstaat en de vraag is of je die waarden omarmen wilt.

De waarden bepalen de grenzen. De grenzen bepalen niet de waarden.

5- Nooit meer alleen
Er is een woord dat Kallas vaak gebruikt als het gaat om de positie van Estland in de wereld: ‘alleen’. We besloten dat we nooit meer alleen zouden zijn. Estland is niet langer alleen. Nooit meer alleen!
‘Nooit meer alleen’ noemt ze als basisprincipe van het Estlandse buitenlandbeleid. Wie denkt het alleen af te kunnen in deze wereld, wordt zomaar alleen gelaten — en kan het slachtoffer worden van kwaadwillende grootmachten. Dat geldt zeker voor het kleine Estland. En dus gaat het in haar toespraken ook veel over vrienden, partners, bondgenoten - over samenwerking, met iedereen die van goede wil is. Het gaat zelfs over de ‘vriendelijkheid van de vreemdeling’ - degene die jou niet kent, maar toch helpt. Veel gevluchte Oekraïeners weten hoe belangrijk die vriendelijkheid is. Haar moeder overleefde de deportatie dankzij de hulp van vriendelijke vreemdelingen.

Vriendelijkheid, vrienden - ze zijn van levensbelang. Want er is een eenvoudige waarheid voor Estland:
Je vrienden kun je kiezen.
Je buren helaas niet.

cc-foto: Stenbocki maja