De oratie van prof. mr. J.G. de Hoop Scheffer

De oratie van prof. mr. J.G. de Hoop Scheffer, hoogleraar op de Pieter Kooijmans-leerstoel. Uitgesproken op 8 oktober 2010, Academiegebouw, Leiden

Mijnheer de Rector Magnificus, zeer gewaardeerde toehoorders,

We leven in spannende tijden. Tijden waarin vooruitgang, moreel bewustzijn, beschaving en naastenliefde aan een gevaarlijke opmars zijn begonnen en een serieuze bedreiging vormen voor de natuurlijke orde en stabiliteit, zowel op nationaal als op internationaal niveau.

Op nationaal niveau begint de vijand – die zichzelf ook wel aanduidt als ‘het volk’ of ‘de mensen’ – zo langzamerhand door te krijgen dat de macht voornamelijk zichzelf dient en verder geen andere doelen nastreeft. Zo dreigen we een bondgenoot in barre tijden (in de volksmond aangeduid als ‘verkiezingen’) te verliezen aan randfiguren die de vinger op de zere plek weten te leggen. Op internationaal niveau is dit besef zelfs nog wijder verspreid en daardoor ook veel ernstiger van aard. Ik noem maar het voorbeeld van demonstraties en andere publieke uitingen van onvrede in de aanloop naar de oorlogen in Afghanistan en Irak.

Het een en ander zet ons voor de grootste uitdaging van onze tijd: het beheersbaar houden en in goede banen leiden van de democratie. Bij de uitoefening van mijn leeropdracht als de eerste bekleder van de Pieter Kooijmans leerstoel zal ik mij dan ook voornamelijk bezighouden met het formuleren van antwoorden en oplossingen voor deze uitdaging.

Ik zal dat vanuit de volgende drie invalshoeken doen: in de eerste plaats zal ik mij ervoor inzetten om te bewijzen dat oorlog eigenlijk vrede inhoudt. Ten tweede zal ik pleiten voor een herijking van het vrijheidsbegrip en een herinterpretatie ervan in termen van afhankelijkheid (anderen gebruiken de modernere term ‘slavernij’). De derde en laatste invalshoek is die van het in positieve zin aanwenden van de voordelen van onwetendheid om deze ten goede te laten komen van de machtsuitoefening.

Oorlog is vrede Het levende bewijs van deze stelling staat voor u. Hoe zou het anders mogelijk zijn dat iemand die zijn best heeft gedaan om de oorlog als iets goeds en nastrevenswaardigs aan het volk te verkopen benoemd wordt als de eerste bekleder van de Pieter Kooijmans leerstoel? De bekleder van deze leerstoel hoort zich bezig te houden met vraagstukken op het gebied van vrede, recht en veiligheid. De opdracht is in die zin heel ruim geformuleerd en het is aan de individuele bekleder van de leerstoel overgelaten om daar op een eigen wijze invulling aan te geven.

Mijn eigen creatieve invulling van deze leeropdracht komt er – kort door de bocht gezegd – op neer dat een illusie van veiligheid hetzelfde is als veiligheid en dat we die illusie kunnen bereiken door de vrede (die dus eigenlijk oorlog inhoudt) in stand te houden en te promoten en daarbij de onnatuurlijke en onhandige beperkingen van (internationaal) recht zo goed mogelijk te omzeilen (of, indien noodzakelijk, als irrelevant terzijde te schuiven). Vrijheid is afhankelijkheid Ook hier kan ik volstaan met een korte verwijzing naar mijn eigen praktijkervaring. Wij hebben Afghanistan en Irak bevrijd van verschrikkelijke regimes, maar het gevolg is dat beide landen er nog slechter aan toe zijn dan daarvoor.

Afghanistan wordt geteisterd door interne conflicten en maffiatoestanden (zie bijvoorbeeld het op straat doodschieten van politieke tegenstanders van het regime) en Irak is ongeveer het meest onveilige en onvrije land ter wereld. Maar toch zijn we met zijn allen heel gelukkig dat Taliban en Saddam weg zijn. Mensen hebben nu tenminste het recht om een eigen politieke partij op te richten (dat ze vervolgens worden doodgeschoten door onze marionetten is wel een beetje sneu), en bovendien kunnen degenen die dat willen het land ontvluchten (dat ze vervolgens bijvoorbeeld hier in Nederland worden afgewezen omdat wij een Wilderskabinet hebben kan ik ook niet helpen).

Maar waar het om gaat is dat beide landen niet op hun eigen benen kunnen staan, en dat is waar het ons in eerste instantie om ging. Het is onze verantwoordelijkheid om te benadrukken dat beide landen bevrijd zijn van een verschrikkelijk regime en vooral te negeren dat het alternatief nog verschrikkelijker is.

Onwetendheid is macht De oplettende lezer heeft al opgemerkt dat dit deel van mijn benadering eigenlijk een synthese inhoudt van de eerste twee delen. Immers, hoe onwetender het volk over de ware betekenis van termen als vrede, vrijheid en recht, des makkelijker is het voor ons om hun doen en laten te controleren en in goede banen te leiden. Een ongestoorde uitoefening van de macht impliceert dan ook een volk dat onwetend is over de motieven en intenties van de machthebbers. Dat begint bij goed onderwijs, en dan vooral hoger onderwijs. Het zijn immers vooral de universitair geschoolden die straks onze plekken zullen innemen en onze praktijken en tradities zullen moeten voortzetten. Daarom zullen zij op de juiste wijze moeten worden voorbereid op de belangrijke taak om de democratie beheersbaar en binnen de perken te houden. En daar zal ik de komende drie jaar mijn steentje aan bijdragen.

Ik heb gezegd.