De oorlog van Eddy is meer van jou dan je denkt

Eddy van Wessel is de meest bekroonde oorlogsfotograaf van Nederland. Ik wist dat eerlijk gezegd niet want ik mijd foto’s en video’s van oorlog. Niet omdat de oorlog me niet interesseert of dat ik me wil verstoppen voor het leed maar omdat ik niet goed weet wat ik er mee moet. Ik ben aan de ene kant benauwd dat de beelden me afstompen en aan de andere kant dat ze me blijven achtervolgen, dat ik er door geobsedeerd word en aan niets anders meer kan denken.

Dat zijn geen loze gedachten maar ervaringen. Ik wilde vroeger oorlogsfotograaf worden - een ambitie die ik zoals gebruikelijk niet vervulde - en heb mede daardoor talloze oorlogfoto’s gezien, van Capa tot Nachtwey. Op een dag besloot ik dat ik geen oorlogsbeelden meer hoef te zien om te weten wat het is.

Het is natuurlijk een merkwaardige opvatting voor een journalist en ik loop er ook niet graag mee te koop maar ik schrijf het nu zo op omdat ik werd uitgenodigd voor een private viewing van Eddy’s Oorlog, een documentaire van BNNVARA, over het werk van deze meesterfotograaf. Je begrijpt dat ik niet stond te trappelen.

Bij de openingsbeelden zie je Eddy achter het stuur. Op de autoradio vertelt een nieuwslezer dat de fotograaf opnieuw de Zilveren Camera heeft gewonnen. Hij kijkt voor zich uit, zijn gedachten zijn elders. Je voelt dat de auto op weg is naar het front. Op zoek naar geweld, leed, verschrikking. Anders zouden we nooit weten dat het er is.

Het laat niet lang op zich wachten. Oekraïne. Een militair met shell shock wordt opgevangen door medische hulpverleners. Zijn hoofd zit onder het bloed. Het ziet er gruwelijk uit. Hij vreest dat hij dood gaat. Dat is gelukkig niet zo. Hij niet. Dit keer niet. In een provisorische omgeving wordt hij geholpen.

De beelden zijn al afschuwelijk maar dan klikt de sluiter van de camera en zie je hoe Eddy dit vastlegt. In zwart-wit, zonder de alarmerende kleuren van bloed en veiligheidskleding. Zonder het gekerm. De verstilde verschrikking komt nog harder aan. De wanhoop. De pijn. En het besef dat het iemand is zoals jij en ik. Niemand verwacht in een oorlog te belanden, zoals ook niemand denkt te verongelukken in de ochtendspits. En dan ineens is het er.

Eddy’s Oorlog laat vier seizoenen aan het front zien. De fotograaf is op zoek naar het ultieme beeld, dat beter dan alle voorgaande beelden de werkelijkheid toont. Dat is zijn missie. “Ik ben niet voor de Oekraïners of voor de Russen. Ik ben tegen oorlog,” zegt hij, als ze door een kapotgeschoten woonwijk lopen. Even later zien we hem thuis bij zijn gezin, het geluk straalt er aan alle kanten vanaf. Totdat hij weer vertrekt. Hij pendelt tussen paradijs en hel.

Eddy’s Oorlog gaat niet over het hoe en waarom van de oorlog, niet over wie er gelijk heeft. Het is een film over een man die de menselijkheid wil laten zien in het onmenselijke. Dat is geen eenvoudige klus want bijna niemand zit aan het front op fotojournalisten te wachten. Overal heerst wantrouwen, woede en wanhoop. Soms laat iemand zijn huis zien, of wat er van over is. Dan rijst de vraag waarom ga je niet weg, waarom vlucht je niet. De bewoners weten het zelf soms niet. Dat klinkt gek maar oorlog is een tijd die vol zit met onbeantwoordbare vragen.

Op straat ligt een dode soldaat. Ik moest denken aan die beroemde pacifistische affiche uit de Vietnamoorlog van een soldaat die getroffen wordt door een kogel, de handen in de lucht. Met daarbij Why? Niemand die het antwoord weet.

Toen CNN de Eerste Golfoorlog (1990-91) live in de huiskamers bracht en deskundigen vol lof spraken over precisiebombardementen is het beeld ontstaan dat oorlog schoon en beheersbaar zou kunnen zijn. Dat is voorbij. Oorlog gaat weer gewoon over waar het altijd over ging: wie kan het meest vernietigen, aan mensenlevens en bezittingen.

Eddy probeert aan het front te komen. Dat is levensgevaarlijk. De artillerie dendert, vliegtuigen scheren door de lucht, ontploffingen klinken. Uiteindelijk lukt het. Een drone filmt de loopgraven. Soldaten bewegen zich voort, op zoek naar de vijand. Een gat in de grond wijst op een gegraven bunker. Daar kunnen ze in zitten. Een granaat wordt naar binnen geworpen. Een doffe knal. Wie er in zat is dood of anderszins uitgeschakeld. Dit is hoe het gaat.

Dan worden er krijgsgevangenen gemaakt. Het blijken geen Russen maar Oekraïners die ooit naar Rusland zijn gemigreerd en in het Russische leger zijn ingelijfd. Ook dat nog. De soldaten vloeken. Ik moest denken aan een onvergetelijke scene uit Van het Westelijke Front Geen Nieuws, het verslag van Erich Maria Remarque over zijn ervaringen in de Eerste Wereldoorlog. Dat hij als Duitse dienstplichtige in een man tot man gevecht raakte met een Franse militair. Terwijl de laatste stervende is, ontdekt hij dat het iemand is zoals hij.

Er is geen werelddeel waar zoveel oorlog is gevoerd als in Europa. En nog willen we het niet afleren. Terwijl de Europese Unie, wat je daar voor de rest ook van vindt, de beste garantie is tegen opnieuw een oorlog, kiezen mensen in groten getale voor partijen als de PVV die het Europese project alleen maar kapot willen maken. Je mag ze niet dom noemen want dat kwetst hun tere ego, maar slim zijn ze niet.

Eddy’s Oorlog laat zien waarom je geen oorlog moet willen maar ook hoe lastig het is dat mensen aan hun verstand te peuteren. Er zit een gekmakende scene in van een gezin waarvan de vrouw wil vluchten maar dat niet mag van de man. Waarom hij niet weg wil? Gewoon, omdat hij dat niet wil.

Ineens snapte ik wat het werk van Eddy en deze documentaire van Joost van der Valk zo goed maakt. Hij ontdoet de oorlog van alles wat het nieuws maakt. Hij toont mensen. Het is Oekraïne maar het zou overal kunnen zijn. 

Laat dat laatste goed tot je doordringen. De mensen die zich het hardst tegen vluchtelingen keren zijn degenen die zich het minst kunnen voorstellen dat oorlog ook hier kan gebeuren. En dat is levensgevaarlijk. Hopelijk weet Eddy’s werk hen dat duidelijk te maken.

Eddy's Oorlog donderdag 28 maart om 22:15 uur te zien bij BNNVARA op NPO 2.