De onderste steen van 'functie elders'

De sorry-brief van de twee ex-verkenners Jorrisma (VVD) en Ollongren (D66) laat een belangrijke vraag onbeantwoord: wie is de schrijver van het ‘functie elders’ over kamerlid Omtzigt? In ieder geval komt volgens de briefschrijvers de uitlating niet van een gesprekspartner (fractievoorzitters/lijsttrekkers) of van de media. We moeten het derhalve intern zoeken. Bij de verkenners zelf of in de omgeving waarin de eerste verkenning plaatvond.

In de media kunnen we lezen dat formatie-experts van mening zijn dat het ongebruikelijk is om reeds in de beginfase over de koers van de formatie te spreken. Immers het gaat om een verkenning van partijpolitieke posities en (nog) niet op de vorming van een kabinet. De verkenners zouden hun opdracht voorbij gelopen hebben.

Jammer, maar deze redenering houdt praktisch geen stand. Ik heb het boek van J.J. Vis, parlementair journalist en later D66 senator, Kabinetsformatie 1973, De slag om het Catshuis erop nagelezen. De mogelijkheid moet worden opengehouden, zo lees ik op bladzijde 28, dat in het begin al over de richting van de formatie wordt gesproken. Het ging toen na een lang proces om de totstandkoming van het progressieve kabinet Den Uyl (PvdA).

Natuurlijk, de tijdens zijn anders. Toen: een koning(in) die verantwoordelijk is voor de opdrachten tot verkenning en formatie. Nu: de Tweede Kamer die zelf het heft in handen neemt en verkenners aanwijst. Overigens tast dit verschil in essentie de werkwijze van de formatie niet aan. Deze wordt zeer bepaald door de verkiezingsuitslag en door de wijze waarop fractieleiders daarmee omgaan. En politiek liggen er zeker overeenkomsten. Toen: de voorlopers van het CDA (KVP, ARP, CHU) die intern in verwarring waren over samenwerking in een progressief kabinet. Nu: interne onrust binnen het CDA en de noodzaak om te komen tot nieuwe (linkse?) coalitiegenoten.

Bizar: zelfs in het onbedoeld bekend worden van stukken ligt een overeenkomst. Toen liet KVP-fractieleider Andriessen bij de formateur de stukken uit zijn handen vallen en kon Den Uyl triomfantelijk zien dat daar ook het progressieve programma Keerpunt ’72 tussen zat. Nu: een openlijk te fotograferen vertrouwelijk stuk.

Dat de verkenners zelf het ‘functie elders’ hebben bedacht is in theorie mogelijk maar in de praktijk onwaarschijnlijk. De notitie die door een alerte fotograaf wereldkundig is gemaakt liet een strak opgestelde structuur zien. Niet een verzameling handgeschreven aantekeningen. Nee, het is zo’n notitie die opgesteld wordt vanuit een professionele optiek: overzichtelijk, kernachtig en in klare taal.

Een verkenner onder grote druk zit niet achter de laptop om zo’n notitie op te stellen. Of toch wel? En wanneer dan? Waar is het geprint? Op Algemene Zaken dat de verkenning ondersteunt, het departement van demissionair premier Rutte?

Blijft over de omgeving van de verkenning: het genoemde departement. Het kan zijn dat de notitie is opgesteld door de professionele ondersteuners van het departement. De opstellers kunnen op eigen initiatief de risicofactoren in beeld brengen, daarover een notitie opstellen en deze (zonder verdere toelicht vooralsnog?) in de handen drukken van een verkenner die gehaast is omdat ze vanwege corona naar huis in quarantaine moet. Of toch op verzoek van de verkenners? Blijft in beide gevallen de politieke vraag waarom deze notitie is opgesteld? Dat zo’n notitie wordt opgesteld past in de dynamiek van het proces. Maar de inhoud moet vanuit democratisch perspectief traceerbaar zijn.

De Tweede Kamer heeft de dure plicht de onderste steen naar boven te halen. En dan hebben we ook nog de opmerking van de premier dat de beantwoording van de vraag naar de oorsprong van de notitie “niet gaat gebeuren”. De Tweede Kamer heeft hem op dit punt gecorrigeerd. Met dank aan het boek van Vis houd ik het voor mogelijk dat de betrokkenheid van de premier groter is dan we voor mogelijk houden.

Ik wens de parlementariërs alle wijsheid toe.