De missende context bij de PowNed-documentaire over transitiespijt

Op donderdag 10 oktober ging de documentaire PowNed of View: Transitiespijt van de publieke omroep PowNed in première op NPO 3. Deze documentaire gaat over mensen die in transitie zijn gegaan, hierbij ook medische behandelingen hebben gekregen, en die hier spijt van kregen. In de documentaire doen drie mensen met deze ervaring hun verhaal.

In de documentaire krijgen deze mensen uitgebreid de ruimte om hun persoonlijke verhaal zelf te vertellen. Dat is natuurlijk goed. Hun verhalen en ervaringen moeten - net zo goed als die van trans mensen - worden gehoord. Dit kan bijdragen aan destigmatisering en betere hulp, en zij verdienen - net zo goed als trans mensen - erkenning en respect. Daar mag geen misverstand over bestaan.

Dit is echter een gevoelig onderwerp. Verkeerde aannames over transitie, detransitie en de transgenderzorg zijn snel gemaakt, en helaas worden de verhalen van mensen die in detransitie gaan constant en actief misbruikt door anti-trans groepen om de transgenderzorg en transrechten aan te vallen. Daar zijn de makers van deze documentaire zich ook bewust van. Halverwege de documentaire wordt dit direct benoemd, en de documentaire opent met een disclaimer waarin de makers aangeven dat dit onderwerp “gevoelig ligt in een sterk gepolariseerde omgeving” en dat ze “willen voorkomen dat onze uitzending wordt misbruikt door groepen die dit als een bevestiging van een bepaalde ideologie zien.”

Maar hoewel de makers van PowNed zich hier dus bewust van zijn, voelt de documentaire op sommige punten toch incompleet. Deze mensen krijgen de ruimte om hun verhalen te vertellen, wat goed is, maar de makers scheppen hier vrijwel geen enkele context bij. Dat terwijl deze context wel van belang is om de verhalen in het juiste perspectief te kunnen plaatsen ten opzichte van het bredere onderwerp transitie en transitiespijt.

Daarom probeer ik in dit stuk aanvullende context toe te voegen aan deze documentaire, die de makers van PowNed hebben weggelaten. Informatie die niets afdoet aan de verhalen en ervaringen van de deelnemers en van andere mensen met spijt van hun transitie, maar die hopelijk wel helpt om de informatie in de documentaire beter in het bredere perspectief te kunnen plaatsen.

Deelnemer 1: niet behandeld in Nederland
Een van de deelnemers aan de documentaire is Ritchie. Hij is in transitie gegaan en heeft een geslachtsveranderende operatie gehad, maar heeft hier spijt van. Hij wordt geïnterviewd in Amsterdam. Ritchie vertelt uitgebreid over zijn ervaring met de transgenderzorg, die voor hem zeer negatief was. De makers van PowNed scheppen hier geen enkele context bij, bijvoorbeeld over hoe en waar hij is behandeld. Hierdoor kunnen kijkers sterk de indruk krijgen dat Ritchie is behandeld in de huidige Nederlandse transgenderzorg, en mogelijk dat zijn verhaal representatief is voor deze zorg. Maar dat is niet zo.

Om te beginnen: Ritchie is niet behandeld in Nederland. Hij woont ook niet in Nederland. Hij komt uit het Verenigd Koninkrijk, en is daar in 2014 begonnen aan zijn traject voor medische transitie. In het Britse zorgsysteem dus, niet het Nederlandse. Twee maanden geleden verschenen ook artikelen in de Britse media dat hij in het Britse medische systeem hulp gaat krijgen bij zijn detransitie. Al Ritchies ervaringen staan dus los van de Nederlandse transgenderzorg.

In de documentaire vertelt Ritchie onder andere hoe hij het gevoel had dat hem een vertekend toekomstbeeld werd voorgehouden, dat behandelaar hem onder druk zou hebben gezet om een geslachtsveranderende operatie te ondergaan, en dat hij niet zou zijn geïnformeerd over mogelijke complicaties van de behandeling.

Deze beschrijving klinkt totaal niet conform de richtlijnen waar experts in de transgenderzorg mee horen te werken – zeker in Nederland. Dat duidt er op dat in ieder geval in zijn traject dingen fout zijn gegaan. Maar die context laat PowNed in de documentaire volledig weg. Sterker nog: in de documentaire wordt überhaupt niet verteld hoe het traject van eerste intake tot de operatie(s) er uit hoort te zien, in het Verenigd Koninkrijk óf in Nederland. Daardoor wordt de indruk gewekt dat wat Ritchie vertelt conform het protocol is, of op zijn minst staande praktijk. Maar dat is niet het geval, en al helemaal niet in Nederland.

Nu gaat de documentaire niet over de transgenderzorg, maar over de persoonlijke ervaringen van mensen met spijt van hun transitie. En al deze informatie verandert natuurlijk niets aan het feit dat Ritchie een verschrikkelijke ervaring heeft gehad, en dat er in zijn traject fouten zijn gemaakt. En ook zijn persoonlijke verhaal mag verteld en gehoord worden.

Maar het is onvermijdelijk dat als er uitgebreid over de verleende zorg wordt gepraat, kijkers verbanden gaan leggen en bij missende context ook aannames gaan doen. Zeker bij een kwetsbaar en zwaar gepolitiseerd onderwerp als de transgenderzorg is het dan de verantwoordelijkheid van de documentairemaker om de juiste context te bieden zodat mensen wel het verhaal tot zich nemen, maar niet achterblijven met onjuiste ideeën over betrokken zaken (zoals de Nederlandse transgenderzorg). Dat heeft PowNed hier verzaakt.

Deelnemer 2: complexere gezondheidssituatie dan getoond
Ook bij het verhaal van deelnemer Patrick mist context. Patrick is geboren als man, is in 2006 in transitie gegaan en heeft in 2008 een geslachtsveranderende operatie gehad. Hij heeft meerdere jaren als vrouw geleefd, maar is uiteindelijk toch teruggegaan naar leven als man. In de documentaire wordt duidelijk dat hij ernstige gezondheidsproblemen heeft, en tijdens de productie van de documentaire is hij onverwacht overleden.

Ik wil nogmaals benadrukken dat ik het oprecht verschrikkelijk vind dat Patrick dit heeft moeten meemaken. Hij heeft duidelijk zwaar geleden onder zijn transitiespijt, en dat vind ik oprecht vreselijk voor hem. Het is belangrijk en goed dat zijn verhaal wordt gehoord, en ik wens zijn nabestaanden veel sterkte met dit verlies. Het voelt ongemakkelijk om te schrijven over iemand die ik persoonlijk niet heb gekend, en die zijn verhaal nu niet meer zelf kan vertellen. Maar deze documentaire is uitgekomen, en het is belangrijk om documentaires ook te bekijken vanuit het perspectief van de kijker en welke boodschap zij eruit halen. Dat is wat ik hier probeer te doen.

Patrick vertelt in de documentaire dat hij enorm spijt heeft van zijn transitie. Hij vertelt dat hij al jaren niet het huis uit is gekomen en dat hij nauwelijks uit bed komt. Er wordt benoemd dat hij in een zware depressie zit en dat hij worstelt met suïcidale gedachten. Hiernaast benoemt hij dat hij COPD heeft, en we zien dat hij moeilijk de trap opkomt. Ergens na zijn interview is zijn gezondheid onverwacht snel achteruit gegaan, waarna hij is overleden.

Het is duidelijk dat Patrick psychisch leed ondervond als gevolg van zijn medische transitie en de spijt die hij hiervan heeft. Daar is geen twijfel over. De exacte doodsoorzaak wordt niet genoemd, en daar wil ik ook niet over speculeren.

Maar in de context van de documentaire is het toch belangrijk om ook in bredere zin naar zijn gezondheidsproblemen te kijken. De documentaire doet dit zelf namelijk niet. Daardoor kun je als kijker de aanname doen dat al zijn mentale en fysieke gezondheidsklachten direct of indirect gerelateerd zijn aan, of voortkomen uit zijn transitiespijt. Dat is immers waar het gesprek over gaat. We krijgen geen verdere informatie, dus ik wil ook geen aannames doen. Maar het is wel bekend dat Patricks situatie complex was.

Patrick deed in 2018 voor het eerst zijn verhaal bij het BNNVARA-programma Zembla, die ook een aflevering maakten over transitiespijt. In deze aflevering komt ook Patricks psychiater aan het woord, die met Patricks toestemming vertelt over zijn situatie. De psychiater vertelt dat Patrick ook een borderline persoonlijkheidsstoornis, verslavingsproblematiek en PTSS had. En volgens de psychiater speelden al deze problemen al voordat Patrick in transitie ging.

Er is geen twijfel mogelijk dat Patrick spijt had van zijn transitie en dat hij hier zwaar onder leed. Maar zijn situatie was dus wel complexer dan dat. In de Zembla-uitzending geven zijn psychiater en een onafhankelijk medisch ethicus dat beide ook aan. Desondanks komt in de documentaire van PowNed niets van deze informatie naar voren, waardoor kijkers toch de conclusie kunnen trekken dat alles waar hij mee worstelt is begonnen door en na zijn transitie.

Bredere missende context
En het gebrek aan context betreft niet alleen de deelnemers aan deze documentaire. Bredere context rondom het onderwerp van transitiespijt mist ook, of wordt in sommige gevallen actief genegeerd.

In de documentaire wordt bijvoorbeeld gesteld: “De exacte aantallen van mensen die spijt krijgen [van hun medische transitie] zijn niet bekend.” Dat is op zijn minst te kort door de bocht. Want er zijn wel degelijk cijfers.

Een onderzoek uit 2021 van Harvard Medical School en een onderzoek uit 2024 van de University of Wisconsin, stellen bijvoorbeeld beide dat het percentage van mensen die spijt hebben van hun genderbevestigende operatie(s) rond de 1 procent of lager ligt. Een onderzoek uit 2018 onder patiënten van het Kennis- en Zorgcentrum Genderdysforie van het Amsterdam UMC legt het percentage van mensen met spijt op 0,5 procent. Andere onderzoeken komen vaak rond gelijkende percentages uit. Dit is erg laag in vergelijking met andere medische behandelingen en met oog op het feit dat, hoe pijnlijk ook, een 100%-ratio aan succesvolle behandelingen en tevreden patiënten helaas onmogelijk is.

Over deze cijfers, hoe ze zijn vastgesteld en de eventuele verhouding met Nederland kan vervolgens natuurlijk gesproken worden. En het verandert er natuurlijk niets aan dat mensen met spijt moeten worden gehoord, ongeacht met hoeveel ze zijn. Maar deze cijfers volledig weglaten en vervolgens stellen dat er geen cijfers zijn, is simpelweg niet correct. Daarnaast wordt er ook nu actief onderzoek gedaan naar detransitie door meerdere experts. Het werk van de Amerikaanse professor Kinnon MacKinnon is een voorbeeld. Maar ook dat feit blijft onbenoemd.

Ook context over mogelijke externe omstandigheden is weggelaten. De deelnemers die zich in Nederland hebben laten opereren, deden dit rond 2008 en 2015. Er is sindsdien veel veranderd in de transgenderzorg, in wetgeving rondom trans zijn, in de perceptie van trans mensen en gender in de maatschappij, et cetera. Hoe was de situatie toen? Is dat van invloed geweest? En hoe verschilt die situatie met nu? In de documentaire wordt dit totaal niet genoemd, waardoor kijkers deze vragen zelf gaan invullen.

En er blijft ook altijd de vraag hoe bepaalde uitspraken worden geïnterpreteerd. Tot een bepaalde hoogte is een beetje misinterpretatie onvermijdelijk, maar één voorbeeld is hier wel noemenswaardig. In de documentaire zegt deelnemer Lucy dat ze haar lichaam ziet als ‘een soort experiment’. Door de manier waarop deze uitspraak in de documentaire is verwerkt, kan dit worden opgevat als iets negatiefs. Maar Lucy geeft op TikTok aan dat ze deze titel juist beschouwt als een ‘badge of honour’ en dat ze het jammer vind dat de uitspraak in een verkeerde context in de documentaire is beland.

Conclusie
Veel van deze informatie plaatst belangrijke context en perspectief bij de verhalen die worden verteld. Maar als je alleen de documentaire kijkt, kom je niets van dit te weten. Het is onvermijdelijk dat kijkers de opengelaten informatie dan zelf gaan invullen. Zeker bij een zwaar gepolitiseerd onderwerp als dit, waarbij verhalen vaak uit de context worden gerukt en worden misbruikt om trans mensen en transrechten aan te vallen – waar de makers zich duidelijk bewust van zijn - is dat teleurstellend.

Het is goed en belangrijk dat mensen met een bepaalde levenservaring een platform krijgen om zelf hun verhaal te vertellen, en dat die ook worden gehoord. Maar als documentairemaker heb je de verantwoordelijkheid om context en toelichting toe te voegen zodat kijkers naast deze verhalen ook de bijbehorende informatie correct en volledig tot zich nemen, en zodat er geen verkeerde conclusies uit kunnen worden getrokken. Enkel een algemene disclaimer plaatsen aan het begin is niet voldoende. Door vrijwel geen enkele context toe te voegen, ook niet als dit wel van belang is voor het complete plaatje, is PowNed hierin bij deze documentaire tekort geschoten.

Maar dit verandert natuurlijk niet dat detransitie en spijt van transitie op een open manier bespreekbaar moeten zijn. Mensen met spijt moeten gehoord worden, en zij verdienen – net als trans mensen - alle steun en waardering. En dit geldt allemaal ook zeker voor de deelnemers aan deze documentaire. Transgender belangenorganisaties zoals Transgender Netwerk en Transvisie beamen dit alles trouwens ook.

Ik hoop natuurlijk dat deze documentaire leidt tot meer begrip en destigmatisering van mensen die in detransitie gaan. En ik hoop dat het niet gebruikt gaat worden om transrechten en de transgenderzorg mee aan te vallen, of om mensen die in transitie willen daaruit te praten. We moeten staan voor erkenning, gelijkwaardigheid en goede hulp voor iedereen. Voor trans mensen én detrans mensen. Gezamenlijk en naast elkaar. Dat is wat veel trans mensen, detrans mensen en andere mensen ook proberen te doen, en dat is wat we moeten blijven doen.