De Libanondeal is geen oplossing

Waarom zouden ze niet naar meer welvarende landen mogen trekken?

De deal van de Europese Unie met Libanon over de opvang van asielzoekers is eerder een wanhoopsdaad dan een oplossing. Bij zo’n deal roept Brussel de hulp van derde landen in op het gebied van grenscontrole en eventuele terugkeer naar het land van herkomst.

Maar de deals ondermijnen de asielbescherming, vallen buiten het toezicht van de EU en de partnerlanden en missen toezichtmechanismen om te voorkomen dat de EU niet medeplichtig is aan mensenrechtenschendingen. Bovendien: ze werken niet. Er zijn ook andere manieren om aan de knoppen te draaien, met wisselend succes.

Het blijkt uit twee recent verschenen boeken: Hoe migratie echt werkt van geograaf Hein de Haas (Universiteit van Amsterdam) en De asielloterij door socioloog Ruud Koopmans (Humboldt Universiteit).   

Een eerste oplossing lijkt nogal ‘paradoxaal’: open grenzen. Alles is meer open geworden. Ideeën, geld en goederen bewegen zich vrijer dan ooit over de wereld, maar mensen zitten vast. Reispapieren – paspoorten, visa – zijn belangrijker geworden,  grenscontroles strikter. Bovendien zijn grenzen en de natiestaat pas een paar eeuwen oud. In het verleden bestond ‘het buitenland’ niet eens. Schrijver Heinrich Mann vond ‘buitenland’ vooral een stijlfiguur, in de betekenis van ‘ver weg’ in plaats van over een grens.

Voorstanders van een opengrenzenbeleid betogen dat het doorgaans om tijdelijke migranten gaat. Als migranten voldoende geld verdiend hebben, keren ze terug naar het land van herkomst. Het is maar de vraag of bij open grenzen migranten echt zullen vertrekken als er geen of te weinig werk is. Ze zullen blijven proberen een baan te vinden. Bovendien zou zo’n ‘oplossing’ alleen werken voor arbeidsmigranten, niet voor mensen die vluchten vanwege oorlog of geweld.  

Steun aan herkomstlanden dan, zodat potentiële migranten dáár kansen krijgen en werk vinden? Het werkt niet. Ontwikkeling en welvaartsgroei leidt juist tot méér migratie. Mensen hebben geld en zien dankzij beter onderwijs de mogelijkheden om te vertrekken. Migratie juist wordt gevoed door groeiende welvaart

Een andere arbeidsmarkt is een derde manier om het aantal migranten te reguleren. Veruit de meeste migranten zijn géén asielzoekers maar arbeidsmigranten. Zij werken in distributiecentra, horeca, kassen, slachterijen, schoonmaak. De vraag naar arbeid in die sectoren is de belangrijkste motor van de groeiende immigratie.

Om die vraag te beperken is een andere arbeidsmarkt nodig met hogere lonen – zodat de banen ook voor inwoners van het land zelf aantrekkelijk worden -, minder tijdelijke contracten en meer controles op arbeidsomstandigheden. Zo’n aanpak betekent hogere prijzen en misschien zelfs een lagere economische groei.

Vierde optie: een ontmoedigingsbeleid. Het moet voor migranten zo onaantrekkelijk mogelijk worden gemaakt om naar Europa te komen. Wie toch nog onuitgenodigd naar Europa wenst te verkassen, mag zijn asielprocedure niet langer op het continent afwachten, maar moet dat in een onaantrekkelijk land doen. De Australische aanpak.

Werkt het? Als migranten zich nu niet laten tegenhouden door een barre tocht door de verzengende woestijn en een gevaarlijke reis over de Middellandse Zee, laten ze zich dan wel weerhouden door het risico van opvang op een onaantrekkelijke plek? En mag het? Informateur Herman Tjeenk Willink heeft al bij de formatie in 2017 laten uitzoeken dat opvang elders niet in strijd is met de mensenrechtenverdragen.  

Iets anders is of het vanuit uit een humanitair oogpunt een oplossing is migranten de asielprocedure te laten afwachten in landen die het met de mensenrechten niet zo nauw niet nemen en waar het allesbehalve veilig is.

Ruud Koopmans (De asielloterij) vindt niet dat Europa mínder migranten moet opvangen. Wel dat er een maximum moet worden gesteld. Met dit verschil dat aankomstlanden uitmaken wie er komen, en niet de mensensmokkelaars. Asielzoekers die worden onderdrukt of bedreigd om wat voor reden dan ook, zouden op uitnodiging naar een ander land kunnen komen, zoals nu al op kleine schaal gebeurt. Als dat grote aantallen zijn als gevolg van conflicten of het beleid van dictatoriale regimes, dan moeten er minder arbeidsmigranten worden toegelaten. Communicerende vaten waarbij het uiteindelijke aantal binnenkomers min of meer hetzelfde blijft.

Conflicten zijn een belangrijke overweging te vluchten. Paal en perk stellen aan die conflicten is een andere mogelijkheid om de instroom te beperken. Maar misschien wel de minst reële. Het zal niet toevallig zijn dat De Haas,  auteur van Hoe migratie echt werkt, aan die oplossing slechts één alinea besteedt. Westerse landen zijn de laatste jaren op zijn zachtst gezegd weinig succesvol geweest bij het beëindigen van conflicten in bijvoorbeeld het Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Een mogelijkheid die De Haas opmerkelijk genoeg amper noemt is opvang in de regio van herkomst. De voordelen lijken groot: migranten hoeven geen lange tocht te ondernemen, de omgeving (cultuur, taal) is minder vreemd dan elders en eventuele terugkeer levert minder problemen op. Nadelen zijn er ook: potentiële conflicten met de lokale bevolking en verdeling van schaarse middelen (grond, huisvesting, water, voedsel). Maar bovenal: meer dan 80 procent van de vluchtelingen wórdt al opgenomen in de regio’s waar ze vandaan komen.

Opvang in de regio of elders zou wel anders georganiseerd kunnen worden. Nobelprijswinnaar (economie, 2018) Paul Romer suggereerde bestuurlijke zones zo groot als een stad, die door een groep van landen worden bestuurd. Of door de Verenigde Naties. Hij pleit voor een ‘vrije zone’ voor miljoenen vluchtelingen, met een grote mate van zelfvoorziening en zelfbestuur. De Amsterdamse burgemeester Femke Halsema had het eerder over aparte vluchtelingensteden (‘vrijsteden’) in herkomstregio’s of over de mogelijkheid vluchtelingenkampen een dergelijke status te geven.

Een laatste knop om aan te draaien om meer greep te krijgen op migratie is het veranderen van de beeldvorming. Veel migranten worden verleid door de succesverhalen van verwanten die hen voorgingen. Die laten zich liever  fotograferen naast een dikke auto of in merkkleding, dan dat ze toegeven dat de tocht naar Europa een mislukking is. Migranten worden aangetrokken door verhalen die een eigen leven gaan leiden: melk die zomaar uit de kraan komt (sic!), een inkomen voor iedereen, of schaars geklede vrouwen.  

Doorbreken van dat rooskleurige beeld van westerse landen is niet simpel. Een rol is weggelegd voor opiniemakers in de herkomstlanden, geestelijk leiders, dorpsoudsten. Als zij duidelijk maken dat aan de trek naar het buitenland een einde moet komen, zal een deel van de migranten daar zeker gevoelig voor zijn. Zeker zo belangrijk zijn social media en influencers. Of theatervoorstellingen waarin duidelijk wordt gemaakt dat de lokroep van Europa vals is.

Probleem is dat veel migranten helemaal geen reden zien om de lokroep van Europa te weerstaan. Waarom zouden ze niet naar meer welvarende landen mogen trekken? Hun redenering: eeuwenlang hebben we op ‘jullie’ plantages gebuffeld, in ‘jullie’ oorlogen gevochten, in ‘jullie’ fabrieken en mijnen gewerkt en nu zouden we niet in ‘jullie’  landen mogen wonen?