De permanente campagne van klimaatdesinformatie en de verkiezingen

“Als je de waarheid niet kunt verbergen of vernietigen, begraaf haar dan onder bullshit.” Dit citaat uit ‘On Disinformation’ van wetenschapsfilosoof Lee McIntyre omschrijft in een notendop wat er gebeurde toen ik op LinkedIn klimaatsceptici uitnodigde om met wetenschappelijke onderbouwing van hun stellingen te komen.

De verkiezingen van 22 november 2023 zullen waarschijnlijk de geschiedenis ingaan als de klimaatdesinformatieverkiezingen. Sinds de val van het kabinet zie ik een enorme toename van klimaatdesinformatie, zelfs in de Tweede Kamer en op professionele netwerken als LinkedIn. Overheid en journalisten lijken te slapen, want er wordt vrijwel niets ondernomen om onze immuniteit voor desinformatie te vergroten.

Een lobby van klimaatontkenners als stichting CLINTEL (met de slogan ‘er is geen klimaatcrisis’) krijgt geen serieuze aandacht van de journalistiek, terwijl ze achter de schermen erg invloedrijk zijn in het verspreiden van klimaatdesinformatie. Dat wil zeggen; als ik in gesprek met klimaatontkenners doorvraag, blijkt hun informatie meestal uit bronnen van deze stichting te komen of letterlijk overeen te komen met hun talking points. Een oude uitzending van Pointer (waarna CLINTEL Pointer meteen voor de rechter sleepte) en een artikel op DeSmog zijn zo’n beetje de enige bronnen over deze stichting en wijzen op banden van CLINTEL met Forum voor Democratie en een wereldwijde desinformatiecampagne. Onze democratie wordt ondermijnd door klimaatdesinformatie en we staan erbij en kijken ernaar.

In het land dat eens op veel manieren vooropliep in de wetenschap en waar veel internationale wetenschappers een veilige haven vonden, is wetenschapsontkenning nu sociaal geaccepteerd. Een teken hiervan is het gemak waarmee men op LinkedIn, dus onder eigen naam en professionele titel, beweringen doet op het niveau van ‘de aarde is plat’. Zo sprak ik met een arts die ontkent dat CO2-uitstoot de grootste oorzaak van onze huidige klimaatcrisis is en een hoogleraar aan Nyenrode post dingen als “ik vind de huidige 'climate change' maar koud. Hartje zomer is het de hele week tussen de 14 en 20 graden” en ridiculiseert zo het idee dat de mens invloed kan hebben op het klimaat. Onlangs zei André Rieu in een in interview in het Nederlands Dagblad "Klimaatverandering bestaat, maar het is geen crisis en niet zo erg als ze zeggen in de rapporten." Van klimaatwetenschappers en meteorologen hoor ik dat steeds dezelfde mensen desinformatie onder hun posts over de klimaatcrisis plaatsen en dat ze elkaar onderling oproepen om onder deze posts te trollen.

In Nederland wordt het probleem van klimaatdesinformatie, net als destijds de rol van coronadesinformatie, onderschat. Het idee leeft dat klimaatontkenning geen grote invloed meer heeft en dat de meeste Nederlanders wel doorhebben dat we in een door onszelf veroorzaakte klimaatcrisis leven.

Ik word zelf weleens aangesproken op mijn gebruik van termen als ‘wetenschapsontkenning’ en ‘desinformatie’. Ik zou volgens hen beter eufemismen als ‘misinformatie’ kunnen gebruiken omdat ik anders zou polariseren. McIntyre beschrijft een dozijn manieren waarop we desinformatie kunnen bestrijden. Zijn belangrijkste aanbeveling is dat we ons moeten realiseren waar we mee te maken hebben. Totalitaire leiders als Poetin hebben niet alleen belang bij het direct ondermijnen van democratie, maar ook bij het eroderen van ons vertrouwen in wetenschap en instituten. Klimaatontkenners hoeven niets te ‘bewijzen’, ze hoeven alleen maar de waarheid te begraven onder een berg bullshit zodat we gaan geloven dat waarheid niet bestaat, dat alle wetenschap gepolitiseerd is en dat we niets zeker kunnen weten in het leven.

Ook de petrochemische industrie hoeft maar een zaadje van twijfel te zaaien om het klimaatbeleid waar de wetenschap ons al jaren toe oproept zoveel mogelijk te vertragen. We hoeven in het stemhokje in november niet te geloven dat de klimaatcrisis onzin is, we hoeven slechts te geloven dat er naast de invloed van de mens, zoals Van der Plas het vanachter het spreekgestoelte in de Tweede Kamer verwoordde, “zoveel factoren” zijn en dat het een “illusie is om te denken dat wij er met windmolens voor kunnen zorgen dat de temperatuur op aarde teruggaat.”

Natuurlijk kunnen we hier eufemistisch beschrijven dat Van der Plas niet goed geïnformeerd was, in plaats van te benoemen wat ze doet: in de Tweede Kamer desinformatie verspreiden met als doel de energietransitie te vertragen. Dat ze dit hoogstwaarschijnlijk niet met opzet doet en dat het binnen haar eigen strijd valt voor het behouden van ons huidige landbouwsysteem, doet niets af aan het feit dat ze desinformatie versterkt door het te verspreiden.

Eén van de belangrijkste inzichten in mijn interview met McIntyre is het onderscheid dat hij maakt tussen de makers van desinformatie (de denktanks van Poetin, de fossiele industrie en conservatieve belangengroepen), de versterkers van desinformatie (de mensen die desinformatie retweeten op sociale media of het herhalen in de Tweede Kamer en in gesprekken met collega’s) en de gelovers van desinformatie. Of Van der Plas en Baudet de desinformatie die in hun partijprogramma’s staat zelf geloven kan ik niet inschatten. Of ze beseffen dat wat ze verspreiden desinformatie is die met een specifiek doel is gecreëerd ook niet. Dat ze het verspreiden en versterken staat wel vast.

Klimaatdesinformatie is erg lastig te bestrijden, zelfs als we de eerste stap nemen door het als desinformatie te herkennen. Maar nu doen we helemaal niets. Desinformatie is lastig te bestrijden, omdat als mensen desinformatie eenmaal geloven het bijna onmogelijk is ze in te laten zien wat er echt gaande is. Het is haast onmogelijk ze terug te roepen naar de realiteit, want het gaat dan niet meer om feiten maar om identiteit.

Eigenlijk zijn er maar twee opties in de strijd tegen klimaatdesinformatie. De eerste is dat voorkomen beter is dan genezen. Hoewel er tijdens de coronapandemie veel desinformatie rondging, geloof ik dat er veel schade is voorkomen omdat de overheid en professionals veel deden aan wetenschapscommunicatie over de basis van het coronavirus en aan ‘pre-bunken’ in programma’s als ‘Corona: Feiten en Fabels’. Op het gebied van klimaat ontbreekt dit vrijwel geheel. Pas deze week zie ik in NOS-nieuwsberichten verademende alinea’s als “Uit de nieuwste KNMI-klimaatscenario's bleek begin deze week dat Nederlandse zomers droger worden en de winters natter, als gevolg van de wereldwijde opwarming door de uitstoot van fossiele brandstoffen.”

De reden dat de fossiele industrie en andere belanghebbenden zoveel investeren in het verspreiden van klimaatdesinformatie is simpelweg dat het zaaien van twijfel over wetenschap en andere democratische instituten het klimaatbeleid - dat hun business per slot van rekening schaadt - succesvol vertraagt. Dit hebben bedrijven als Shell, ExxonMobil en BP in 1998 van de tabaksindustrie geleerd. De tabakslobby deed simpelweg een beroep op ‘fair and balanced’ en kreeg zo voor elkaar dat naast de (vaak onhandige) wetenschapper het ‘tegengeluid’ ook werd uitgenodigd. In plaats van te kijken of het buiten regent, nodigden ze een partij uit die beweert dat het regent en een andere die beweert dat het droog is. Met dit soort tactieken was de tabaksindustrie enorm succesvol in het vertragen van rookbeleid in de VS tot 1998, met heel veel winst (en helaas veel doden als gevolg van longkanker) tot gevolg. Hun belangrijkste inzicht was dat het “product” dat ze moeten marketen twijfel was. Dit alles is zeer gedetailleerd beschreven in het boek (en de documentaire) ‘Merchants of Doubt’.

In 1998, na het Kyoto-protocol, ging de fossiele industrie met elkaar om tafel zitten en besloot de strategie van de tabakslobby over te nemen. Destijds had de fossiele industrie wetenschappers in dienst die de huidige effecten van klimaatverandering en hun eigen rol daarin veel beter wisten te voorspellen dan andere wetenschappers. Als ze deze kennis hadden gedeeld met het publiek en de verantwoordelijkheid voor de schadelijkheid van hun product hadden genomen, hadden we de huidige klimaatcrisis en de honderden miljoenen doden die die tot gevolg heeft kunnen voorkomen. Maar net zoals de tabaksindustrie haar kennis over het feit dat tabak tot kanker leidde niet met het publiek deelde en in plaats daarvan besloot twijfel te zaaien over de wetenschap, besloot de fossiele industrie haar eigen resultaten niet publiekelijk te delen en twijfel te zaaien over de klimaatverandering.

De eerste stap om ons in Nederland weerbaarder te maken tegen klimaatdesinformatie is meer aandacht te besteden aan dit historische besef en de rol van de fossiele industrie. Er is niets nieuws onder de zon, maar omdat niemand Shell en andere bedrijven iets in de weg legt, blijven ze doorgaan. In een recent proefschrift over de tactiek van de fossiele industrie wordt ook beschreven hoe keiharde klimaatontkenning inmiddels is overgegaan op ‘meestribbelen’. Tekenend hiervoor is dat in de rechtszaak die Milieudefensie tegen Shell heeft gewonnen en waartegen Shell in hoger beroep is gegaan, het verzoek van CLINTEL om als partij mee te mogen doen werd afgewezen. De reden die hiervoor werd gegeven is dat Shell de rol van fossiele brandstoffen als hoofdoorzaak van de klimaatcrisis niet ontkent, terwijl CLINTEL dat wel doet.

Naast aandacht vestigen op deze strategie heeft historisch besef een belangrijk bijeffect. Eén van de vijf tactieken van wetenschapsontkenners is namelijk het denigreren en beschimpen van experts en het opvoeren van nepexperts. De eerste zet van klimaatontkenners is bijvoorbeeld het IPCC, het grootste wetenschappelijke project in de geschiedenis van de mensheid, als onbetrouwbaar neer te zetten. Hier gebruiken ze een combinatie met de tweede tactiek van wetenschapsontkenners, namelijk complottheorieën verspreiden. In de commentaren op mijn oproep aan klimaatsceptici om met wetenschappelijke publicaties te komen die hun standpunt dat CO2 niet de hoofdoorzaak is van de klimaatcrisis ondersteunen, gebruikte men deze tactieken veelvuldig. Het IPCC zou corrupt zijn, niet uit wetenschappers bestaan, betaald worden door linkse groepen.

In het verlengde hiervan vallen klimaatsceptici – net als Flat Earthers, overigens – NASA aan, en alle andere wetenschappelijke instituten die klimaatwetenschap onderschrijven: het KNMI kan sinds haar publicatie van de klimaatscenario’s voor Nederland - waarin de rol van fossiele brandstoffen expliciet benoemd wordt -rekenen op georganiseerde desinformatie-aanvallen.

Deze twee tactieken worden gecombineerd met een derde tactiek, namelijk een onrealistisch beeld neerzetten van wat wetenschap is en hoe het werkt. Een wetenschapsjournalist/ex-wetenschapper reageerde bijvoorbeeld met commentaren waarin hij (terzijde, het zijn vrijwel altijd mannen) beschreef hoe hij uit ervaring weet dat wetenschap corrupt is, en dat zijn onderzoek als milieudeskundige vroeger is tegengehouden. Peer reviewed publicaties in wetenschappelijke tijdschriften – waar ik toe opriep – zeggen dus niets, stelt hij, want wie betaalt, bepaalt.

Het belangrijke bijeffect van historisch besef over de handelaren van twijfel is dat het dit argument, dat wetenschappers zeggen wat ze zeggen omdat iemand ze betaalt, onderuithaalt. Shell en andere fossiele bedrijven hebben het meest te verliezen als klimaatwetenschap erkend wordt in de maatschappij. Toch zijn zij het die eerder en accurater dan publieke wetenschappers hun rol in de klimaatcrisis ontdekten. Het is tekenend dat ze sindsdien hun miljarden niet hebben geïnvesteerd in wetenschappelijk onderzoek dat dit ontkracht, maar in twijfel zaaien en greenwashing. Als je wetenschappers niet gelooft over klimaatverandering, geloof Shell dan.

Ik heb het nog niet genoemd, maar met hoeveel wetenschappelijke publicaties kwamen de klimaatsceptici eigenlijk in reactie op mijn post? In eerste instantie lijken het een stuk of vijftien artikelen te zijn, waarvan ik nog moet kijken of ze ook expliciet de claims in mijn post (broeistofgassen zijn niet de hoofdoorzaak van de huidige klimaatverandering en/of hier is wetenschappelijke discussie over) onderschrijven. Zo stuurde iemand me een artikel dat daadwerkelijk glashard bewijs leverde voor klimaatverandering zonder menselijke oorzaak. Het was alleen de verkeerde planeet (mars) en tijd (miljoenen jaren geleden). Een ander artikel betwist wel degelijk dat CO2 de hoofdoorzaak van klimaatverandering is, maar hoe serieus kun je een artikel (of het peer review-proces waar het doorheen is gegaan) nemen waarin de auteur ’miljard’ en ‘miljoen’ door elkaar haalt, en beweert dat de wereldbevolking aan het eind van deze eeuw weleens gegroeid kan zijn tot ‘tien miljoen mensen’? Hoe dan ook, hierin zeg ik nog niets inhoudelijks over de artikelen – ik ga ze bestuderen en kom binnenkort terug met een analyse van de inhoud.

Tegenover de ruim 88.000 artikelen die de consensus van klimaatwetenschap ondersteunen, alleen al in de periode van 2012-2021 gepubliceerd, zijn een stuk of 15 artikelen waarvan de inzenders beweren dat ze het tegendeel laten zien natuurlijk vrij mager. Wat de commentaren voor mij echter juist interessant maakten is alles wat klimaatsceptici deden behalve het insturen van artikelen. In mijn post was ik specifiek over dat ik doelde op peer reviewed artikelen gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften. Ik vermeldde dat ik dus niet op zoek was naar YouTube video’s, websites, boeken die niet gepubliceerd waren bij wetenschappelijke uitgeverijen, of speeches van Nobelprijswinnaars. Toch was dat het merendeel van wat men instuurde. Zelfs mensen van CLINTEL stuurden geen wetenschappelijke publicaties in, alleen links naar hun website. Wanneer ik deze inzenders erop wees dat ik in mijn post precies was geweest in waar ik om vroeg, kwamen de ad hominems: ik was te lui om zelf de YouTube-video’s te kijken of de rapporten door te spitten voor referenties, ik was dogmatisch, ik stond niet open voor een ander geluid.

Ook kwamen het denigreren van echte experts, het onrealistische beeld van wetenschap en de complottheorieën weer om de hoek kijken: mijn vraag om peer-reviewed papers was niet legitiem, want wetenschap is corrupt en niet gelimiteerd tot de (zo gedefinieerde) wetenschappelijke literatuur. De circa 15 artikelen kwamen vaak pas naar boven na herhaaldelijk vragen en aandringen mijnerzijds, en het doorspitten van enorme bergen bullshit.

Naast bronnen van nepexperts en drogredenen (waarvan het op de man spelen een voorbeeld is), kwam een ander argument veelvuldig naar boven: kom zelf eerst met sluitend bewijs dat CO2 de enige oorzaak van klimaatverandering is. Het argument is geniaal want door de ‘gemiddelde Nederlander’ moeilijk te ontkrachten. Het gebruikt namelijk als eerste een drogreden – verleggen van bewijslast – om aandacht af te leiden van wat diegene niet doet, namelijk het leveren van de wetenschappelijke artikelen waar ik om vroeg. Vervolgens hoeft diegene alleen maar te wachten op waar jij vervolgens mee komt en dat aan te vallen: verwijs je bijvoorbeeld naar de IPCC-rapporten? Corrupt. Hoewel men zelf met lege handen staat, weet men dus handig de aandacht daarvan af te leiden. Flat Earthers gebruiken deze tactiek veelvuldig door iemand die ze vraagt te laten zien waarom de aarde plat is, uit te dagen eerst maar eens aan te tonen hoe je weet dat de aarde rond is. Hoewel er manieren zijn om dat te doen, hebben de meesten van ons die kennis niet paraat. Foto’s vanuit de ruimte? Hoax van NASA.

De tweede reden waarom deze tactiek zo effectief is, is dat het een beroep doet op kennis over hoe wetenschap werkt. In de wetenschap formuleert men hypotheses die men vervolgens probeert te falsificeren, dat wil zeggen, ontkrachten. Als dit na veel valide experimenten en observaties niet lukt en men ook nog een overtuigende theorie heeft over de mechanismes achter de hypothese, ontstaat er wat men ‘wetenschappelijke consensus’ noemt. Vaak wordt door wetenschapsontkenners beweerd dat ‘consensus’ dus betekent dat wetenschap politiek en subjectief is. Maar daarbij verspreidt men desinformatie over hoe wetenschappers dit woord gebruiken. Er is de hoogst mogelijke wetenschappelijke consensus over dat de aarde ongeveer bolvormig is, dat ze ongeveer 4,5 miljard jaar oud is, dat het aardoppervlak bestaat uit langzaam bewegende platen (platentektoniek), dat de dino’s zijn uitgestorven door de klimaat- en ecologische crisis die volgde op een meteorietinslag (in de lente), en dat onze huidige klimaat- en ecologische crisis is veroorzaakt en steeds erger wordt gemaakt door het verbranden van fossiele brandstoffen sinds de industriële revolutie.

Al deze wetenschappelijke feiten kennen we met de hoogst mogelijke zekerheid, en toch zijn er mensen die hieraan twijfelen. Dat is het effect van klimaatdesinformatie. Iemand die nu nog twijfelt over of onze uitstoot van broeikasgassen de oorzaak is van de klimaatverandering die we nu zien, valt in dezelfde categorie als iemand die twijfelt over of de aarde niet toch plat is, of roken wel echt schadelijk is voor de gezondheid en of de aarde niet eigenlijk pas 6,000 jaar oud is.

Klimaatsceptici, ook in reactie op mijn LinkedIn post, komen vaak met algemene argumenten over hoe wetenschap werkt. Wetenschappers weten nooit iets zeker, dus de studies die laten zien dat er bijna 100% consensus is over de basis van klimaatwetenschap moeten wel corrupt zijn, stellen ze. Of: wetenschappers in het verleden (Galileo, Einstein) lieten ook zien dat de consensus van die tijd niet klopte. Het gaat in wetenschap niet om peer reviewed artikelen maar om data (en dus hoef ik geen peer reviewed artikel te sturen, zeggen ze). Maar al deze argumenten zijn ook van toepassing op de claim dat de aarde 4,5 miljard jaar oud is of dat de dino’s door de gevolgen van een meteorietinslag omkwamen.

Waarom bestrijden klimaatontkenners die andere claims niet? Enerzijds is het treurige antwoord dat ze dit vaak wel doen, omdat de grootste voorspeller voor het geloof in een bepaalde complottheorie is of je ook in een andere complottheorie gelooft. Baudet twijfelt niet alleen over klimaatverandering, maar ook over corona, de maanlanding, de oorlog in Oekraïne, 9/11, en ga zo maar door.

Zo kwam ik in discussie met een arts die inderdaad meeging in de bewering dat roken niet de oorzaak van kanker is (er is slechts een correlatie). Klimaatsceptici gebruiken vaak wetenschapsfilosofie van de koude grond om twijfel te zaaien over klimaatwetenschap. Ze doen dit door twijfel te zaaien over wetenschap als geheel. Dit heet ‘strategische ontkenning’ en is een voorbeeld van de vijfde strategie van wetenschapsontkenning: cherrypicking (selectief winkelen). Dit is nog een reden waarom klimaatdesinformatie onze democratie ondermijnt: in klimaatontkenning is al een effect zichtbaar van corona-ontkenning.

Wetenschapsontkenning in het algemeen neemt toe in Nederland en wordt steeds meer sociaal geaccepteerd. Daardoor staat ook de acceptatie van klimaatwetenschap erg onder druk. Ook een volgend alarmerend bericht over het klimaat zal gevoelig zijn voor desinformatie, en daar worden we steeds minder immuun voor. Daarom is het uitermate belangrijk dat ook wetenschappers met een andere expertise dan klimaat, klimaatwetenschap kunnen begrijpen en vertalen naar hun eigen werkveld.

Mijn oprechte hoop is dat overheid en media beseffen dat we ons in een strijd om de waarheid bevinden, een strijd die onze democratie ondermijnt. De fossiele industrie en andere belangengroepen zijn tot nu toe zeer succesvol. Onze gezondheid en de toekomst van Nederland delven tot nu toe het onderspit.

Mensen die zich wel druk maken om wetenschap en de toekomst van hun kinderen komen regelmatig ‘moodsplainers’ tegen die ze uitleggen dat ze niet moeten polariseren, en desinformatie geen desinformatie moeten noemen. McIntyre’s boek ‘On Disinformation: How to fight for truth and protect democracy’,dat laat zien dat de bestorming van het Capitool in de VS het gevolg kan zijn van dergelijke reacties, is een leestip voor al die mensen.

cc-foto: Dunk