De illusie van de dekseldemocratie

De vraag waarom Russen niet in opstand komen tegen hun despoot Poetin is er een die veel besproken wordt. Wanneer je de analyses in binnen en buitenlandse media erop naslaat lijkt het antwoord simpel: de grote overheidsrepressie weerhoudt de Russen van protest. Als dat zo is, dan zou het omgekeerde ook waar moeten zijn: trek die autoritaire deksel ervan af en er ontstaat een florerende burgermaatschappij. Het klinkt mooi, maar de werkelijkheid is weerbarstig. 

We hebben allemaal de beelden gezien, opgepakt worden vanwege een simpel interview, zelfs wanneer de geïnterviewde het regime naar de mond praat, oorlog als verboden woord, of gearresteerd worden omdat je met een wit stuk papier op straat staat. De repressie door de Russische autoriteiten is vergaand, maar nieuw is het allerminst. Al in het Russische keizerrijk bestond er een gebrek aan vrijheden, daardoor heeft zich nooit een burgerij kunnen ontwikkelen om iets van een maatschappelijk middenveld te vormen. Er waren maar enkele liberaliseringen, waarvan het afschaffen van het lijfeigenaarschap de voornaamste was. De hierop volgende Sovjet-Unie was niet veel beter. Het zou een tijd worden van driekwart eeuw onderdrukking, met fases van verstarring en dooi. Tot het na de val van de Sovjet-Unie in 1991 anders zou worden. Het bleek een misvatting van enorme omvang.

Het idee dat je het autoritaire Rusland, of misschien nog belangrijker, een autoritair opgevoede Russische bevolking omvormt tot een democratische burgermaatschappij door hen enkel vrijheden te geven, is een illusie.[1] Ik noem dit de illusie van de dekseldemocratie: een geromantiseerd beeld waarbij een cultureel hoogstaande en democratische burgermaatschappij zich wil laten gelden, maar dat niet kan vanwege een autoritaire staat die dat onmogelijk maakt. De staat als deksel. Toen in 1991 de autoritaire deksel van de Russische bevolking werd verwijderd ontstond er een tijd van meer politieke vrijheden. Voorzichtig kon er een maatschappelijk middenveld ontstaan en kon er bijvoorbeeld openlijk worden gesproken over de eigen geschiedenis. Maar tien jaar is te kort, waardoor de ontwikkeling van een democratische uit bleef. In 2000 kwam na een decennium van relatieve vrijheid Poetin als president op het politieke toneel en deed met verschillende maatregelen die verworven vrijheden vakkundig teniet. Hoe vakkundig dit daadwerkelijk is kun je je afvragen, een Rus is en was immers geen democraat, een Rus is onderdanig. Het sociaal contract van koopkracht in ruil tegen vrijheid was simpel, daadwerkelijke ontwrichtende massademonstraties bleven uit, met uitzondering van enkele erupties in 2011. Sindsdien dooft de prille burgermaatschappij steeds verder uit.

Toch lijkt er in het Westen een hardnekkig idee te bestaan dat de Russische bevolking zich actief zou willen organiseren, of bereid is om in opstand te komen. Misschien is het de Europese culturele schil van Rusland die ons tot verwarring brengt. Binnen een op het oppervlak Europees ogend land moet toch een zekere mate van democratisch burgerschap te vinden zijn? Het is niet meer dan een sterk geromantiseerd beeld. In het Westen kijken we graag naar de rijke Russische cultuur van schrijvers en componisten, choreografen en schilders. Of wat te denken van al die Sovjet-dissidenten, waren dat geen dappere democraten die zich ondanks het juk van de Sovjetmacht bleven verzetten? Misschien, maar het is nog geen indicatie van een burgersamenleving. Dit geldt ook voor de Russische intellectuelen van deze tijd die in groten getale het land hebben verlaten. Zij blijven stil en dat lijkt goed te verklaren.

De autoritaire deksel der staat doet namelijk iets met een mens, dat weten de Russische autoriteiten ook. Het systeem ondermijnt de ontwikkeling van een democratische cultuur met verschillende middelen: de foreign agent law, vaag geformuleerde wetgeving, willekeurige arrestaties en politieke processen. Het creëert een volledig apolitieke bevolking. Deze gerichte ondermijning is ook goed zichtbaar in het Russische onderwijs. Waar in Nederland democratisch burgerschap hoog op de onderwijsagenda staat, is in Rusland hun versie van maatschappijleer enkel een middel om de democraat in de jongeren in de kiem te smoren. Het doel is het vormen van onderdanen, die zich op patriottistisch wijze dienstbaar maken aan de samenleving en zich vooral niet bezighouden met politiek.[2] De autoritaire deksel conserveert geen burgermaatschappij, maar doet haar verdwijnen. In het geval van Rusland heeft zij zelfs nog nooit als zodanig bestaan en van een democratische politieke cultuur is nauwelijks sprake.

Waar een democratie niet kan functioneren zonder actieve burgers, geldt voor een autoritair stelsel dat het niet kan bestaan zonder passieve onderdanen. Rusland is geen democratische samenleving waar je alleen nog even de autoritaire deksel vanaf moet trekken. Onder de Russische autoritaire deksel vinden we - helaas – voornamelijk passieve onderdanen.

[1] Kievid de, J (2012): Democratie: ideaal en weerbarstige werkelijkheid

[2] Jongejan, B. F. (2022). Russia's Enlightened Citizen: An understanding of Russia’s next generation by examining civic education textbooks.

Cc-foto: Engin Akyurt