De ideologische kant aan de verscherpte verhoudingen met Rusland

Er zit iets aparts aan de huidige spanning tussen de NAVO en Rusland: het lijkt om veiligheid te gaan en niet om botsende wereldbeschouwingen. Dat is wel eens anders geweest. Tijdens de Koude oorlog presenteerden de Sovjet Unie en haar satellieten zich als het rechtvaardige alternatief voor het kapitalisme. De productiemiddelen waren in gemeenschapshanden. De uitbuiting van de ene mens door de andere was afgeschaft. Een bekend cliché luidde: “De kinderen zijn bij ons de enige bevoorrechte klasse”. Leger en vloot waren bedoeld om de vrede te garanderen. Het was geen wonder dat bij verkiezingen het volk als een man voor de zittende regering koos.

De Verenigde Staten en hun bondgenoten definieerden zich als vrije samenlevingen waarin de mensenrechten werden gehandhaafd en democratie boven alles ging. Hun strijdkrachten waren bedoeld om de vrijheid te beschermen tegen mogelijke agressie door de communistische dictaturen. In de westerse samenleving kon elke burger zich in principe met gebruikmaking van al zijn talenten vrij ontplooien.

Nu valt van zulke wedijver niets te merken. Toch is er wel degelijk sprake van uiteenlopende ideologieën. Sinds het aantreden van Poetin is de Russische Federatie steeds meer een rechts-autoritaire kant op gegaan. Het systeem heeft misschien nog het meest weg van Spanje onder Franco: een nationalistische dictatuur met een katholiek vernis en een reactionaire levensstijl.

Poetin leunt levensbeschouwelijk nogal op de filosoof Aleksandr Doegin die zelf weer teruggrijpt op het Russische exceptionalisme: de gedachte dat de Russen een bijzonder volk vormen met speciale door God gegeven opdracht. Toen in 1453 de Ottomaanse sultan Mehmet Constantinopel innam, het centrum van het Grieks Orthodoxe geloof en er de hoofdstad vestigde van zijn moslimrijk, eisten de grootvorsten van Moskou de geestelijke erfenis op. Voortaan pretendeerden zij de verdedigers te zijn van het ware christelijke geloof, niet alleen tegen de islam maar ook tegen de rooms-katholieken in  Polen en Litouwen. De eerste die zich daadwerkelijk de Byzantijnse keizerskroon op het hoofd durfde te laten drukken was de legendarische Iwan Verschrikkelijke

In de negentiende eeuw is deze gedachte gegroeid tot een levensbeschouwing waarin de Russische ziel en de mystieke eenheid van de Russische volksgemeenschap het fundament vormen. Troon en altaar vloeiden bijkans in elkaar over. Dit rijk van de waarheid maakte front tegen het denken uit het westen met zijn liberalisme, zijn gelijkheid voor de wet, zijn scheiding tussen kerk en staat  en zijn burgerrechten. Eigenlijk vonden de aanhangers van deze gedachte het een drama dat destijds tsaar Peter de Grote de West-Europese levensstijl verplicht had gesteld en ook nog eens wetenschap en technologie importeerde. Daarmee had hij het heilige Rusland blootgesteld aan ondermijning door ketterse en buitenlandse denkwijzen. Iemand die er zo over dacht was de beroemde Russische schrijver en dissident Aleksandr Solzjenitsyn, wiens afkeer van het communisme weinig met een democratische inborst te maken had maar des te meer met een verlangen naar een conservatieve christelijke en autoritaire samenleving. Wat dat betreft bouwde hij voort op Fjodor Dostojevski, zijn literaire evenknie van een eeuw daarvoor. Aleksandr Doegin staat dus bepaald niet alleen.

Vladimir Poetin voelt veel voor deze levensbeschouwing. Toch is zij (nog) geen exportproduct. De internationale propagandazender RT besteedt veel aandacht aan wat er in het westen allemaal misgaat of – vaak genoeg – wat als zodanig kan worden voorgesteld maar Rusland komt dan niet naar voren als het goede voorbeeld. Dat gebeurde in de Sovjettijd wel. Datzelfde geldt voor propagandakanalen als Ruptly of Sputnik. Op (sociale) media voor binnenlands gebruik komt de ideologie van het heilige Rusland echter wel degelijk naar voren. De illustratie bij dit artikel geeft daarvan een goed voorbeeld. Het lijkt wel een bewerking zijn van een of ander schilderij over de Pools-Russische oorlog van 1605 tot 1618. Dat is nogal een ankerpunt in de traditionele vaderlandse geschiedenis, bron van inspiratie voor de nodige schrijvers, dichters en componisten, bijvoorbeeld voor Michael Glinka, schepper van de opera Een leven voor de tsaar. Een zoektocht via Google Images leverde echter geen origineel op, alleen onze versie hier. Wie weet, is de illustratie wel een recent product. In beeld wordt gebracht de eeuwige strijd met het goddeloze Westen.

Wij – in ons deel van de wereld – verdedigen ons onder de vlag van de NAVO, de EU en de LBHTQI+beweging. Wij zijn de krachten van zonde, zedeloosheid en decadentie. Ook wappert aan onze kant de zwarte vlag van het IS-terrorisme, tenminste als ik het goed interpreteer. De vallende ridder met de metalen uitsteeksels  is een gevleugelde huzaar. De gevleugelde huzaren vormden een legendarisch contingent in het leger van de Poolse koning. Aan hen is te danken dat het laatste beleg van Wenen door de Ottomanen mislukte. Ze slaagden er echter niet in de verovering van de Oekraïne door de Russen tegen te houden. Nu staat de huzaar voor het moderne Polen en Litouwen die niet staande kunnen blijven ondanks hun rooms katholicisme, hun westerse levensstijl en hun lidmaatschap van de NAVO.

De Russen zijn massaal in het offensief. Zij zegevieren omdat zij vechten onder de vaandels van Jezus Christus en Maria Theotókos, de Moeder Gods. Zij vechten voor het orthodoxe geloof uit het verloren Byzantium. Zij dragen de lange mantels en de baarden die gebruikelijk waren tot Peter de Grote ze verbood en zijn hovelingen dwong zich in westerse mode te hullen: hemden, vesten, pofbroeken, jasjes geen baard maar een elegante snor, zoals hij op zijn reis door de Republiek en aan het hof van koning stadhouder Willem III in Engeland had leren kennen. De traditionele kledij van de Russische aanvallers geeft een extra ideologische lading aan de illustratie.

Dit is wat in stelling wordt gebracht tegen de liberale levensbeschouwingen van het westen. Het is dan ook geen wonder dat antidemocratische politici zoals Geert Wilders, Thierry Baudet of Marine Le Pen een soort zielsverwantschap voelen met het Rusland van Vladimir Poetin en Aleksandr Doegin. Voor hen ruikt een reactionaire en antiliberale mentaliteit immers als lavendel.

Zolang het ideologische verhaal van het heilige Rusland met zijn bijzondere door God gewilde taken bedoeld blijft voor binnenlandse consumptie, zullen wij er in Nederland weinig van horen. Toch is het goed te beseffen dat de huidige tegenstellingen niet alleen te maken hebben met veiligheid en geostrategie maar ook met ideologie. In de afgelopen jaren hebben Poetin en zijn aanhangers een bijna totaal monopolie verworven op de Russische media. Hun visie is alomtegenwoordig. Alternatieve opvattingen niet. Deze strijd gaat niet alleen om politieke en economische macht maar opnieuw om botsende wereldvisies.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.